Η Άμφισσα του Χειμώνα

Δεν πρόκειται για περιγραφή της Άμφισσας κατά το χειμώνα αλλά για δύο πίνακες που φιλοτέχνησε ο Έλληνας ζωγράφος Νικόλαος Χειμώνας. O καλλιτέχνης γεννήθηκε το 1864 στη Ρωσία από Έλληνες γονείς, μεγάλωσε στην Κριμαία και δραστηριοποιήθηκε ως καλλιτέχνης στην προ-επαναστατική Ρωσία. Μετανάστευσε στην Ελλάδα μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, συνεχίζοντας το έργο του στην πατρίδα των προγόνων του, όπου και απέθανε το 1929. 

Τον ανακάλυψα καθώς διάβαζα από τη Wikipedia για διάσημους Έλληνες της Ρωσίας και δεν θα είχα δώσει μεγαλύτερη σημασία αν στο αγγλικό λήμμα του ονόματος του Χειμώνα δεν συμπεριλαμβανόταν και ένας πίνακας του ζωγράφου με το όνομα "Amfissa" (!). 

Ο Σαλωνάκος από την παλλέτα ενός Έλληνα της Ρωσίας! Πώς προέκυψε αυτό;

Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η βιογραφία και οι περιπέτειες του ζωγράφου, όπως τα διάβασα στο αγγλικό, ρωσικό και ελληνικό λήμμα της Wikipedia. Οι πληροφορίες είναι περίπου ταυτόσημες και για τις τρεις ιστοσελίδες, οπότε αναζήτησα στη ρωσική γλώσσα κάποια επιπλέον άρθρα για τον Χειμώνα (Николай Петрович Химона).

Δυστυχώς, δεν βρήκα κάτι που να μιλά εκτενέστερα για την καταγωγή, την παιδική του ηλικία στην Κριμαία (Ευπατορία) ή για την μετέπειτα ζωή του στην Ελλάδα και την Αθήνα. Τα όσα ήδη αναφέρονται στα ανωτέρω λήμματα περίπου επαναλαμβάνονται, οπότε, χάριν της ανάγνωσης, παραθέτω απευθείας εδώ τη βιογραφία του από τη Bικιπέδια και προτιμώ να σχολιάσω το κείμενο με σημειώσεις και προσθέσεις σχετικές με τα όσα διάβασα σε άλλες ρωσικές πηγές. 

"Ο Νικόλαος Χειμώνας (ρωσικά: Николай Петрович Химона‎‎ - Νικολάι Πετρόβιτς Χειμώνα, Ευπατορία Κριμαίας 1866 – Σκύρος 1929) ήταν Έλληνας ζωγράφος που γεννήθηκε και έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη Ρωσία.

Ο Νικόλαος Χειμώνας γεννήθηκε στις 25 Σεπτεμβρίου του 1864 στην Ευπατορία της Κριμαίας σε ελληνική οικογένεια. Οι γονείς του ήταν ευκατάστατοι. Ο πατέρας του Πιότρ  Πάβλοβιτς ήταν υπαξιωματικός του ελληνικού τάγματος πεζικού [1] και συμμετείχε στην άμυνα της Σεβαστούπολης στον πόλεμο της Κριμαίας. Η μητέρα του  Φωτεινή Βασιλικιώτη [2] ήταν από το ελληνικό χωριό Καράν της Κριμαίας. Οι κάτοικοι εκείνου του χωριού ήταν απόγονοι των Ελλήνων στους οποίους είχε  χορηγηθεί άσυλο στη Ρωσία μετά από μια ανεπιτυχή εξέγερση κατά των Τούρκων το 1774.

Η παιδική ηλικία του Νικόλα πέρασε στην Ευπατορία, όπου η οικογένεια ασχολήθηκε με το εμπόριο. Έλαβε μια καλή εκπαίδευση στο σπίτι, έμαθε βιολί και ήξερε ξένες γλώσσες. [3]

Σπούδασε ζωγραφικές δεξιότητες στην Αγία Πετρούπολη. Αρχικά το 1889 μπήκε στην Ακαδημία Τεχνών ως ελεύθερος ακροατής στο τμήμα  τοπίου, με δάσκαλο τον Ι. Ι. Σίσκιν, κατόπιν με τον Α. Ι. Κουίντζι, [4] με τον οποίο διατηρούσε φιλία όλα τα επόμενα χρόνια. Αποφοίτησε από την Ακαδημία το 1897 με τον τίτλο καλλιτέχνη κλάσης για το τοπίο "Ανοιξιάτικη  μπόρα". Τον επόμενο χρόνο, με την ομάδα των μαθητών του Α.Ι. Κουίντζι , και με τα μέσα που διέθεσε ο δάσκαλός του, επισκέφθηκε το Βερολίνο, τη Δρέσδη, τη Βιέννη και το Παρίσι.

Το 1902 ο Νικόλαος Χειμώνας παντρεύτηκε την Όλγα Αλεξέεβνα Χίτροβα που ήταν από  αριστοκρατική οικογένεια, και εγκαταστάθηκαν  στο Πάβλοφσκ. [5] Τις χρονιές 1904-1905, έκανε το πρώτο ταξίδι στην πατρίδα των προγόνων του στην Ελλάδα. [6]

Το 1897-1919 δίδαξε στη Σχολή Ζωγραφικής, όπου εποπτεύει στο εργαστήριο διακοσμητικής  ζωγραφικής, όπου διδάσκει  τα μαθήματα γενικής  ζωγραφικής.  Από το 1900 – γίνεται  σχολικός επιθεωρητής. Το 1904 εξελέγη μέλος της ομάδας υποστήριξης των καλλιτεχνών. Το 1909 έγινε ένας από τους ιδρυτές της Εταιρείας  προς τιμήν του A. I. Κουίντζι. Το 1916 του απονεμήθηκε ο τίτλος του ακαδημαϊκού.

Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, ο Ν. Χειμώνας  συμμετείχε στην 1η και 2η έκθεση της Εταιρείας. Α.Ι. Κουγιουμτζή το 1917 και 1918. Το 1919 στην 1η ελεύθερη κρατική έκθεση έργων τέχνης.

Κατά τα χρόνια του εμφυλίου πολέμου, η σύζυγος του καλλιτέχνη κατηγορήθηκε και φυλακίστηκε από τη νέα κυβέρνηση για την υποστήριξη στους πολιτικούς κρατούμενους. [7] Οι προσπάθειες απελευθέρωσης της συζύγου του δεν είχαν στεφθεί με επιτυχία. Ήταν πλέον επικίνδυνο να παραμείνει στην Πετρούπολη και ο καλλιτέχνης πήγε στην Κριμαία, για να επισκεφτεί συγγενείς και από εκεί το 1919 μετανάστευσε στην Ελλάδα.[8] [9]

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920, ο Ν. Χειμώνας ταξίδεψε πολύ σε όλη τη χώρα,[10] δημιουργώντας μια σειρά από έργα τοπίων της Πελοποννήσου, της Κρήτης, της Σαντορίνης, της Λευκάδας και της Κέρκυρας. [11].

Το 1929 η σύζυγος του Ν. Χειμώνα κατάφερε να  αποδράσει από τη φυλακή και [12] μετακόμισε στη Σκύρο. Εδώ ο Νικόλαος Χειμώνας έπαθε ελονοσία και ως συνέπεια της εσφαλμένης διάγνωσης και θεραπείας πέθανε. Ενταφιάστηκε στο νησί της Σκύρου. [13] Δυστυχώς ο τάφος του δεν διατηρήθηκε .

Τον Δεκέμβριο του 1929, η Όλγα Χειμώνα  διοργάνωσε μια μεταθανάτια αναδρομική έκθεση του καλλιτέχνη στην αθηναϊκή γκαλερί Συντακτόν με 118 έργα , και το 1930 – στο Λονδίνο στην γκαλερί Άρλιγκτον.

Σύμφωνα με άλλα στοιχεία, ο Νικόλαος Χειμώνας από την Ελλάδα μετακόμισε στο Λονδίνο, όπου η ζωή του καλύφθηκε με πέπλο μυστηρίου. Τελικά πέθανε στο Λονδίνο. [14] Μετά τον θάνατό του καλλιτέχνη άνοιξε μνημειακή έκθεση των έργων του και τα βρετανικά περιοδικά  επαναπρόβαλαν τα ελληνικά τοπία του.

    Βραβεία  

Το 1903  έλαβε το 1ο βραβείο  για το έργο του ο "Μύλος "

Το 1907 έλαβε το 1ο βραβείο " Αλέξανδρος Γ' " από το Ίδρυμα Α. Ι. Κουίντζι για το έργο «Προς  την Άνοιξη» και το 1908 τιμήθηκε με ένα μικρό χρυσό μετάλλιο στη Διεθνή Έκθεση στο Μόναχο.

Επί του παρόντος, η κληρονομιά του Ν. Π. Χειμώνα  βρίσκεται κυρίως στην Ελλάδα.  22 πίνακες ζωγραφικής βρίσκονται στην Εθνική Πινακοθήκη της Αθήνας [15], αρκετά έργα στη γκαλερί της Ρόδου, στη συλλογή της Εθνικής Τράπεζας, στην Γκαλερί Αβέρωφ και σε άλλες ιδιωτικές συλλογές, καθώς και στη Γαλλία και στις ΗΠΑ

Στη Ρωσία, ο καλλιτέχνης εκπροσωπείται στην κρατική γκαλερί Τρετιακόφ, στο κρατικό ρωσικό μουσείο, στο κρατικό μουσείο τέχνης του Σαράτοφ, στο περιφερειακό μουσείο της Eύπατόρια και σε ιδιωτικές συλλογές.

Σημειώσεις: 

[1]: Το Ελληνικό τάγμα της Μπαλακλάβα (Greek Battalion of Balaklava - Wikipedia), ιδρύθηκε από τη Μεγάλη Αικατερίνη και συμπεριέλαβε απόστρατους της Επανάστασης των Ορλωφικών, οι οποίοι αναζήτησαν καταφύγιο στην Ρωσική Αυτοκρατορία μετά την καταστολή της εξέγερσης. Στο Τάγμα κατατάγησαν και Έλληνες που ήταν ήδη εγκατεστημένοι στην Κριμαία από τα αρχαία χρόνια ή όσοι είχαν προέλθει από τις περιοχές της νότιας ακτής του Εύξεινου Πόντου, ως πρόσφυγες της Οθωμανικής καταπίεσης.

[2]: Σε όλες τις πηγές η μητέρα του γράφεται ότι ήταν το γένος Βασιλικιώτη, πλην της ρωσικής Википедия όπου αναφέρεται ως Фотинья Николаевна Бамбуко ή Φωτεινή Βαμβακά. Εκεί λέγεται ότι προερχόταν από Έλληνες που είχαν έλθει στην Κριμαία μετά τα Ορλωφικά. Στις υπόλοιπες όμως ρωσικές πηγές αναφέρεται μόνον ο πατέρας του ως αξιωματικός του Τάγματος (με καταγωγή δηλαδή από την κυρίως Ελλάδα). Ίσως υπάρχει ένα μπέρδεμα εδώ και η Φωτεινή να προερχόταν από τους ποντιακής καταγωγής Έλληνες της Κριμαίας.

[3]: Σε άλλες ρωσικές πηγές αναφέρεται ότι στην Ευπατορία της εποχής (με πληθυσμό κάτω των 5.000 κατοίκων) υπήρχαν πολλοί Έλληνες και ότι ήταν αρκετά ευκατάταστοι. Χαρακτηριστική της οικονομικής άνεσης της οικογένειας είναι η πλούσια εκπαίδευση που έλαβε ο Χειμώνας, περιλαμβάνοντας μουσική και ξένες γλώσσες, δείγμα του αστικού χαρακτήρα της τότε ελληνικής παροικίας της Ευπατορία. Τονίζω εδώ ότι παρά το ότι η οικογένεια του Χειμώνα μετρούσε τρεις γενιές στη Ρωσία, δεν είχε αφομοιωθεί στη ρωσική κοινωνία. Ο γάμος του πατέρα του με μια Ελληνίδα της Κριμαίας, η ένταξή τους στη διακριτή κοινότητα των Ελλήνων της Ευπατορία, είναι χαρακτηριστική της διατήρησης της εθνικής ταυτότητας των Ελλήνων της προ-επαναστατικής Ρωσίας.

[4]: Κουγιουμτζής δηλαδή. Ακόμη ένα σημαντικός εικαστικός καλλιτέχνης της Ρωσίας, με ελληνικές ρίζες. Είναι μάλιστα ακόμη πιο γνωστός στη Ρωσία από ότι ο Χειμώνας. 

[5]: Η οικογένειά της αντιτάχθηκε σφορδρά στο γάμο με έναν Έλληνα, κατώτερης τάξης και μάλιστα πολύ μεγαλύτερό της σε ηλικία: αυτός ήταν τότε 38 ετών και αυτή μόνον 17. Ίσως να της παρέδιδε μαθήματα ζωγραφικής κατ' οίκον -όπως ήταν η συνήθεια για τις αριστοκρατικές κόρες- και οι δυό τους να ερωτεύτηκαν κατά τη διάρκεια των μαθημάτων. Πάντως ο έρωτάς τους κράτησε για όλη τους τη ζωή. 

[6]: Ταξίδεψε μαζί με τη σύζυγό του και αναφέρεται ότι συγκλονίστηκαν από τον απόηχο της ιστορίας τού τόπου, από τη φύση και απότο φως της Μητέρας Πατρίδας του Χειμώνα. 

[7]: Όπως θα φανεί και πιο κάτω, η σύζυγος του Χειμώνα ήταν γυναίκα μεγάλης ενεργητικότητας και αποφασιστικότητας. Από το γεγονός ότι ανέλαβε καθήκοντα διαχειριστή -manager- του καλλιτέχνη συζύγου της (αυτή διοργάνωνε τις εκθέσεις του και διαπραγματευόταν τα πρακτικά και οικονομικά ζητήματα) φαίνεται ότι διέθετε εξαιρετικά στιβαρό, οργανωτικό και πρακτικό χαρακτήρα. Η βοήθεια που προσέφερε σε πολιτικούς κρατούμενους, με κίνδυνο της δικής της ελευθερίας -ίσως και της ζωής της-, δείχνει επίσης άνθρωπο υψηλού ήθους. Στάθηκε πάντα αφοσιωμένη σύντροφος του καλλιτέχνη: τον αναζήτησε -και τον βρήκε!- μόνη της αφού αυτός έφυγε για την Ελλάδα, φανερώνοντας έτσι ένα χαρακτήρα σταθερό, πιστό αλλά και ικανό να αντεπεξέλθει σε κακουχίες, αντιμετωπίζοντας επιτυχώς όσα πρακτικά προβλήματα αντιμετώπισε σε μια ξένη χώρα. Ήταν σίγουρα μια καταπληκτική γυναίκα!

[8]: Σε ρωσικές πηγές αναφέρεται ότι ο Χειμώνας διέφυγε στην Ελλάδα -αφήνοντας την Όλγα φυλακισμένη- βρίσκοντας καταφύγιο...στον Παρνασσό (!) όπου γράφεται ότι έζησε με τους βοσκούς του βουνού (!!!). Η φύση του θεϊκού βουνού τον ενέπνευσε να ζωγραφίσει πολλούς σχετικούς πίνακες (βλ. κατωτέρω). Από την πρακτική άποψη του θέματος πάντως, δε μπορώ να φανταστώ πώς ο Χειμώνας, διαφεύγοντας από την εμφυλιοπολεμική Ρωσία, έφτασε στην Ελλάδα ως πρόσφυγας και αντί να μείνει στην Αθήνα (όπως σχεδόν το σύνολο των εμιγκρέδων του Ρωσικού Εμφυλίου), αυτός αντίθετα πήρε τα βουνά! Με τι οικονομικά μέσα ζούσε; Μυστήριο...

[9]: Το καταπληκτικό δεν είναι ότι αυτός διάφυγε στην Ελλάδα και κόνεψε στους βοσκούς του Παρνασσού. Το εντυπωσιακό είναι ότι η Όλγα κατάφερε να απελευθερωθεί (μάλλον μετη μεσολάβηση του πατέρα της) και αντί να μείνει στη Ρωσία, ευχόμενη ίσως την ανατροπή της Επανάστασης, αυτή κατέβηκε στην Ελλάδα προς αναζήτηση του αγαπημένου συζύγου. Δεν παρέμεινε στην Αθήνα, αλλά αφού πληροφορήθηκε για την ορεινή του καταφυγή, κατευθύνθηκε και αυτή στον Παρνασσό. Μια γυναίκα τέτοιας θεληματικότητας δεν υπήρχε περίπτωση να μην τα καταφέρει και το ζευγάρι ανταμώθηκε ξανά στην...Αγόριανη! Μετά από τέτοια περιπέτεια χωρισμού και επανένωσης, το ζευγάρι έμεινε μαζί μεχρι το θάνατο του καλλιτέχνη το 1929.

[10]: Σε αυτά τα ταξίδια ζωγράφισε την Άμφισσα. Οι δύο πίνακές του για την πόλη μας είναι χρονολογημένοι το 1923. 

[11]: Στην ελληνική Βικιπέδια αλλά και στο αγγλικό λήμμα δεν αναφέρεται η άφιξη της Όλγας, ούτε η διοργάνωση των εκθέσεων που έκαναν τη δεκαετία του 1920 στην Αθήνα και στο Λονδίνο. Οπότε, κάποιος έπρεπε να ανατρέξει σε ρωσικές πηγές για να το μάθει. 

Παραθέτω τη μετάφραση (google translate) από την πιο λεπτομερή σχετική πηγή που βρήκα: 

"...Ωστόσο, δεν υπήρχαν μέσα διαβίωσης και η υπέροχη, ευγενική του Όλενκα έγινε εμπορική πράκτορας. Οργανώνει τις εκθέσεις του συζύγου της, προσκαλεί υψηλόβαθμο κοινό, κάνει συμφωνίες. Χάρη στην ενέργειά της, τα χρήματα που κερδίζει είναι αρκετά για να αγοράσει ένα μικρό σπίτι με οικόπεδο κοντά στον ποταμό Κηφισό (σσ. στα Σεπόλια για την ακρίβεια, όπως αναφέρεται σε άλλη ρωσική πηγή), όχι μακριά από το μέρος όπου βρισκόταν η Ακαδημία του διάσημου Πλάτωνα στην αρχαιότητα. Από εδώ, ο Χειμόνας έκανε σχεδόν καθημερινά μεγάλους περιπάτους στην Ακρόπολη. Από εδώ ταξίδευε στην Πελοπόννησο, στον Μυστρά, στα νησιά της Μυκόνου και της Κρήτης. Και η Όλενκά του όλα αυτά τα χρόνια ήταν η πιστή βοηθός και «οικονόμος» του: δίδασκε γαλλικά, γερμανικά και αγγλικά. Συνεργαζόταν με ξένους τουρίστες που έρχονταν στην Ελλάδα - ήταν μια από τις πρώτες ξεναγούς στην Ελλάδα και επίσης... πουλούσε φρέσκα αυγά από το αγρόκτημά τους, τα οποία η ίδια παρέδιδε με ποδήλατο σε φίλους. Η ζωή σταδιακά γινόταν καλύτερη..." Επαναλαμβάνω και το τονίζω ακόμη μια φορά: ηταν καταπληκτική γυναίκα!!!

Άλλη πηγή μιλά για τις εκθέσεις που έγιναν στην Αθήνα και το Λονδίνο:

"...Σχεδόν κάθε χρόνο διοργάνωνε ατομικές εκθέσεις στην Αθήνα: 1921, 1925/1926, 1926/1927 – στο πολιτιστικό κέντρο «Παρνασσός», το 1923 – στην αίθουσα εκθέσεων του Υπουργείου Γεωργίας, το 1928 – στην Πινακοθήκη Στρατηγοπούλου. Το 1924, με τη βοήθεια φίλων, οργάνωσε την πρώτη του έκθεση στο Λονδίνο· οι εκθέσεις επαναλήφθηκαν εκεί τα επόμενα χρόνια..."

[12]: Λάθος γραφής είναι φυσικά αυτό (δε βγάζει νόημα, γιατί η Όλγα ήρθε το 1919 ή το 1920 στην Ελλάδα). Αλλά είπαμε ότι μόνο ρωσικές πηγές γράφουν για αυτά τα χρόνια στην Ελλάδα. Θα δείτε βέβαια το σφάλμα να επαναλαμβάνεται αυτούσιο σε όλες τις άλλες ελληνικές ιστοσελίδες (αυτόματη κοπυ-πάστωση).

[13]: Τι ζητούσαν στη Σκύρο; Όσο και αν ο Χειμώνας ήθελε κάποια επαφή με παρθένα τοπία ίσως και την ανανέωση της έμπνευσής του, η Σκύρος ήταν μια ελάχιστη νησίδα τους Αιγαίου, καθόλου διάσημη όπως η Δήλος, Σαντορίνη, η Νάξος, η Ρόδος ή και άλλα νησιά που θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως "κράχτες" στις εκθέσεις του (και δη, στις διεθνείς). Πολύ περίεργη αυτή η μετεγκατάσταση...

[14]: Το πράγμα παίρνει μυθιστορηματική τροπή αστυνομικού χαρακτήρα. Θα μπορούσε κανείς φιλύποπτος να υποθέσει ότι το ζεύγος προσπάθησε -για κάποιο άγνωστο λόγο- να σβήσει τα ίχνη του καλλιτέχνη από την Ελλάδα και να "διαφύγει" στην Αγγλία. Η Όλγα όντως μετεγκαταστάθηκε στο Λονδίνο, όπου πέθανε το 1963. Έκανε μια μνημειακή έκθεση με τα έργα του συζύγου της το 1929 στην Αθήνα (Αίθουσα των Συντακτών Τύπου) και άλλη μια το 1930 στο Λονδίνο, στην Γκαλερί Arlington.

Η γνώμη μου είναι ότι τέτοια μυθιστορηματική "απόδραση στο Λονδίνο", δεν ταιριάζει ούτε με το χαρακτήρα του Χειμώνα ούτε με αυτόν της συζύγου του. Κακώς γράφονται τέτοιες ανοησίες στη Βικιπέδια (και στις τρεις εκδόσεις). Οι σοβαρότερες ρωσικές πηγές δεν γράφουν τέτοια πράγματα.

[15]: Στην σχετική ιστοσελίδα της Εθνικής Πινακοθήκης εμφανίζονται μόνο 8 έργα του. Μέσα σε όλες τις άλλες ανακρίβειες της Βικιπεδια, μπορεί και ο αριθμός "22" να είναι εντελώς λάθος. Πάντως, εκεί βρίσκουμε μόνο το ένα από τα δύο τοπία του Κάστρου της Άμφισσας. Ο άλλος πίνακας σε ποιά συλλογή να βρίσκεται;