Γράφτηκε στις 09 Οκτωβρίου 2024.

Gladstone, ένας γίγαντας της ιστορίας.

Αυτή είναι μια από τις μεγαλύτερες δημοσιεύσεις του ιστολογίου -μέχρι σήμερα- και θέλω να προϊδεάσω τον αναγνώστη ώστε να μου διαθέσει την υπομονή του. «Α-πορώντας, πορευόμενος», ξεκίνησα από πολύ μακριά για να φτάσω μέχρι τον Gladstone (θα φανεί πώς συνέβη). Στη διαδρομή όμως αποκαλύφθηκε το μέγεθος της προσωπικότητάς του και η σχέση του με την Ελλάδα και τους Έλληνες. Μετά από μια καλύτερη γνωριμία με τα πολιτικά και πνευματικά κατορθώματα του Gladstone, παραθέτω εδώ ένα -πάλι μικρό- απόσταγμα, μαζί και τη δική μου εκτίμηση για το άτομο και τον φιλελληνισμό του. Ξεκινάμε.

Σύμφωνα με τον Roy Jenkins που υπήρξε βιογράφος του, ο William Ewart Gladstone (1809-1898) υπήρξε η επιτομή της βικτωριανής εποχής, ακόμη περισσότερο και από την ίδια τη Βασίλισσα Βικτωρία. Παρουσιάζεται ως αρχέτυπο της βικτωριανής προσωπικότητας: πολυεπίπεδα φιλομαθής, δραστήριος, θαρραλέος, εξωστρεφής, οραματικός, πειθαρχημένος, θιασώτης της γνώσης και του νόμου, στη φύση και στην κοινωνία.

Αποτελεί πρότυπο δημόσιου άνδρα (statesman) που αφιέρωσε το μέγιστο της δραστηριότητάς του στα δημόσια πράγματα. Παράλληλα, υπήρξε γνήσια φιλελεύθερος νους, αγνός φιλέλληνας (σε αυτό θα σταθούμε περισσότερο), πολυπράγμων, ικανότατος κλασικιστής (από εδώ προέκυψε το ερέθισμα για τη δημοσίευση αλλά το αφήνω αυτό για το τέλος) και ένας παθιασμένος βιβλιόφιλος.

Όπως και στη βιογραφία που με βοήθησε να καταλάβω την διάσταση του ανδρός (βλ. Πηγή 1), είναι σκόπιμο να μιλήσουμε αρχικά για τα εντυπωσιακά προσωπικά χαρίσματα του σώματος και του πνεύματός του. Ήταν γεννήτρια φυσικής ενέργειας και δράσης: πέρα από έξοχος ιππέας, προτιμούσε να περπατά 10-15 χιλιόμετρα αντί να παίρνει αμάξι για να πηγαίνει στα μέγαρα όπου γίνονταν οι επίσημες συναντήσεις κατά την άσκηση των πολιτικών του καθηκόντων. Ως πρακτική σωματικής άσκησης απέκτησε το περίεργο και αμφιλεγόμενο χόμπυ του ξυλοκόπου(!), στο πλαίσιο της εξάσκησης των Βρετανών στα «σπορ» κατά τη βικτωριανή εποχή. Οι πολιτικοί του αντίπαλοι εκφράζονταν σκωπτικά ή και με αποτροπιασμό για αυτή τη βάναυση δραστηριότητα, παρέλειπαν όμως να αναφέρουν ότι ο Gladstone φύτευε επίσης δέντρ, σε μεγάλους αριθμούς.

Διέθετε το ίδιο δραστήριο και πολυπράγμων πνεύμα. Βαθύς γνώστης των Ελλήνων και Ρωμαίων Κλασικών, θεατρόφιλος και βιβλιοφάγος (διάβασε πάνω από 20.000 βιβλία), ενώ ενημερωνόταν για την σύγχρονη επιστήμη και τέχνη ακόμα κατά τη διάρκεια των πολιτικών του καθηκόντων. Προφανώς, διάθετε τεράστια μνήμη και την εσωτερική πειθαρχία για να κατανέμει το χρόνο του και να συντονίζει όλες αυτές τις διαφορετικές δραστηριότητες νου και σώματος. Ήταν μάλιστα ικανός να τις καταγράφει σε ωριαία (!), όχι ημερήσια, βάση.

Γεννήθηκε σε οικογένεια ιδιαίτερα ευκατάστατου εμπόρου -σκωτικής καταγωγής- που διατηρούσε μεγάλες φυτείες στην Καραϊβική. Σπούδασε στο Ήτον -εκεί όπου εκκολάπτεται εδώ και εκατονταετηρίδες η Βρετανική πολιτική και κοινωνική ελίτ- χωρίς να διακριθεί ιδιαίτερα. Συνέχισε μετά στην Οξφόρδη όπου πλέον έλαμψε, κατακτώντας την αριστεία στις Κλασικές σπουδές και στα Μαθηματικά (αν και δεν τον ενδιέφεραν ιδιαίτερα), ενώ έγινε και Πρόεδρος της Ένωσης της Οξφόρδης, της πιο προβεβλημένης και με το υψηλότερο κύρος debating society [1].

Ο δρόμος για την ανώτατη πολιτική αρένα της Βρετανίας ήταν ο φυσικός του προορισμός και το μόνο που θα προσθέσουμε ακόμα στην απαρίθμηση των γενικών συνθηκών της ζωής του, είναι ότι ευτύχισε να ζήσει μια υπέροχη οικογενειακή ζωή, αποκτώντας 8 παιδιά, που και αυτά μεγάλωσαν σε ατμόσφαιρα αγαπητική, ήρεμη, πνευματική και πειθαρχημένη. Υπεύθυνη γι’ αυτό το εύφορο οικογενειακό κλίμα ήταν η εξαιρετική σύζυγος, Catherine Glynne, η οποία ήταν αριστοκρατικής καταγωγής (πράγμα που προώθησε την πολιτική του καριέρα) και μια διακεκριμένη πνευματική προσωπικότητα η ίδια.

Χωρίς να μπω στην λεπτομερή περιγραφή της πολιτικής του πορείας (μπορεί να αναφερθεί στις Πηγές κάτωθι), θα μιλήσω μόνο για τα επιτεύγματά του: είναι ο δεύτερος[2] σε διάρκεια Πρωθυπουργός της Βρετανίας (περίπου 12 χρόνια και έξι μήνες), τα οποία μοιράζονται στις τέσσερις πρωθυπουργίες του (1868-1874, 1880-1885, Φεβ. 1886-Ιουλ. 1886, 1892-1894). Διετέλεσε προηγουμένως Υπουργός Οικονομικών (με τέτοια ικανότητα, συνετή διαχείριση και κύρος που λεγόταν ότι θα έπρεπε να διατηρηθεί στο αξίωμα ανεξαρτήτως κυβερνώντος κόμματος), όπως επίσης και Υπουργός Πολέμου και Αποικιών. Για την ελληνική ιστορία έχει σημασία και η θητεία του ως Ύπατος Αρμοστής Ιονίων Νήσων (High Commissioner of the Ionian Islands, θα μιλήσουμε πιο κάτω γι’ αυτό).

Υπήρξε φιλελεύθερη πολιτική προσωπικότητα που υποστήριξε το χωρίς προστατευτισμούς ελεύθερο εμπόριο. Αν και αρχικά είχε συντηρητικές θέσεις έναντι της δουλείας (λόγω της εργασίας δούλων στις φυτείες του πατέρα του) τελικά αντιτάχθηκε στη δουλεία. Καταδίκασε τους πολέμους του Οπίου, τους οποίους θεωρούσε όνειδος για τη Βρετανία όπως δήλωσε σε ένα θρυλικό λόγο του στο Κοινοβούλιο:"a war more unjust in its origin, a war more calculated in its progress to cover this country with permanent disgrace". Στάθηκε πολέμιος της καταπίεσης των λαών της Αυστριακής και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κατακεραυνώνοντας την συνειδητή και ύπουλη απάθεια της Βρετανίας κατά την πρωθυπουργία του φιλό-τουρκου Benjamin Disraeli (Ντισραέλι), σχετικά με τις σφαγές των Τούρκων στην Βουλγαρία το 1876 [3], ενώ υποστήριξε την πορεία της Ιρλανδίας προς ανεξαρτησία.

Ήταν βαθύτατα θρησκευόμενος και ανθρωπιστής. Όταν επισκέφτηκε τη Νάπολη, περνώντας από τις φυλακές της επαναστάτησε για τις άθλιες συνθήκες κράτησης και αξίωσε διεθνή πίεση για την βελτίωσή τους. Έδωσε συνεχή ηθικό αγώνα για τη διάσωση των γυναικών από τη δουλεία της πορνείας (κάτι που βρισκόταν σε έξαρση στην εποχή του, λόγω της άθλιας φτώχειας του προλεταριάτου των πόλεων). Συναντούσε τις έκπτωτες γυναίκες (“Fallen Ladies”) στους δρόμους και στα σπίτια τους προσπαθώντας να τις στηρίξει ηθικά. Ίδρυσε ένα φιλανθρωπικό ίδρυμα για το σκοπό αυτό[4] και προσπάθησε επίμονα, δίνοντας πολύ από τον πολύτιμο προσωπικό του χρόνο, να βρει τίμια εργασία σε πολλές από αυτές.

Για να μην μακρηγορώ για την πολιτεία του στα Βρετανικά πολιτικά πράγματα (έχουν γραφεί βιβλία ολόκληρα για το έργο του) και για να τονίσω την αδαμάντινη ουσία από την οποία είχε φτιαχτεί αυτός ο άνθρωπος, θα αναφέρω εδώ καταληκτικά ότι πέθανε ήσυχα και ευτυχής στο εξοχικό του μέγαρο -και αγαπημένη του κατοικία- με όσο πιο ιδιωτικό τρόπο μπορούσε. Δεν δέχθηκε καμία από τις κρατικές τιμές που θεσμικά προβλέπονται από τους τίτλους ευγενείας που του απέδωσε το Βρετανικό Στέμμα (ενώ ο κατοπινός διάδοχός του στην Πρωθυπουργία Sir Winston Churcill, εμφανώς κολακευόταν και απολάμβανε αυτές τις τιμές). Προσήλθε στον τάφο του ως απλός Mr Gladstone. Αυτό θεωρώ το καλύτερο δείγμα του ανθρωπισμού του.

Και μια ευφυολογική αναφορά: οι υποστηρικτές του τον αποκαλούσαν με οικειότητα "The People's William", σε ανταπόδοση της μακροχρόνιας φιλολαϊκής του πολιτικής. Οι ουδέτεροι, οι αντικειμενικοί και οι συμπαθούντες του απέδιδαν το ακρωνύμιο "G.O.M.", ήτοι "Grand Old Man", ως αναφορά στο μέγεθος του πολιτικού του κληροδοτήματος. Οι πολιτικοί του αντίπαλοι βρήκαν όμως -χαριτολογόντας, με χαρακτηριστικό βρετανικό χιούμορ- μια άλλη ερμηνεία για το ακρωνύμιο: "God's Only Mistake"(!).

Οι ιστορικοί, οι κοινοβουλευτικοί και οι πολίτες της Βρετανίας τον αναφέρουν ως σήμερα ανάμεσα στους μεγαλύτερους πρωθυπουργούς του Ηνωμένου Βασιλείου.

Περνάμε τώρα στην σχέση του Gladstone με την Ελλάδα και γιατί έχει αποκληθεί μεγάλος φιλέλληνας (γνωστός παλαιότερα με το εξελληνισμένο όνομα Γλάδστων).

Πρώτα από όλα αναφέρεται στη βιβλιογραφία η αποστολή του ως “High Commissioner of the Ionian Islands”. Τα Επτάνησα ήταν από το 1815 μέχρι την ενσωμάτωσή τους Βρετανικό Προτεκτοράτο με το όνομα «United States of the Ionian Islands» (ελληνιστί: Ἡνωμένον Κράτος τῶν Ἰονίων Νήσων). Αν και η θητεία του υπήρξε συντομότατη (μεταξύ του Νοεμβρίου του 1858 και του Φεβρουαρίου 1859), έπαιξε εντούτοις καθοριστικό ρόλο στην ενσωμάτωση των Ιονίων Νήσων στην Ελλάδα το 1864.

Η διακυβέρνηση των Βρετανών στα νησιά ήταν μια διαρκής διπλωματική τροχοπέδη μεταξύ του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους (ήδη από την εποχή του Καποδίστρια) και της Μεγάλης Βρετανίας. Όταν ανέλαβε την αποστολή του ο Gladstone, με τον χαρακτηριστικά δραστήριο τρόπο του, αναχώρησε αμέσως (μέσω Βιέννης και Τεργέστης) για να επισκεφτεί τα νησιά αλλά και την ίδια την Αθήνα, σε ένα ταξίδι 12 εβδομάδων, σχεδόν όσο κράτησε και η ίδια η θητεία του. Δηλαδή «ήρθε, είδε, αποφάνθηκε» και μάλιστα θετικά για τους Επτανήσιους Έλληνες.

Από την Πηγή 4 κατωτέρω διαβάζουμε ότι ο Gladstone συνάντησε τους Επτανήσιους αλλά και την ηγεσία του Ελληνικού Βασιλείου χωρίς το σύμπλεγμα του αποικιοκράτη, ως «αφ’ υψηλού» εκπρόσωπος της κοσμοκράτειρας Βρετανίας. Αντίθετα, συνομίλησε -όπως σε όλη του τη ζωή- ανοιχτόμυαλα με τους Επτανήσιους λόγιους και τους πολιτικούς και πολιτειακούς παράγοντες του Ελληνικού Βασιλείου. Όπως έγραψε ο ίδιος, από τις συναντήσεις και τις συζητήσεις αυτές πείστηκε για την ορθότητα της Ένωσης. Ως λόγιος και ένθερμος κλασικιστής ο ίδιος φρόντισε να επισκεφτεί την Ακρόπολη και τα αρχαία μνημεία της Αθήνας, ενώ δεν παρέλειψε να επισκεφτεί και τα βιβλιοπωλεία της πόλης και να αγοράσει αρκετά βιβλία προς ανάγνωση (μιλήσαμε νωρίτερα για τις ξεχωριστές του ικανότητες εργασίας και συγκέντρωσης).

Ένα δεύτερο ζήτημα που αναφέρεται στη βιβλιογραφία για την απόδειξη του φιλελληνισμού του Gladstone είναι το Κυπριακό. Και εκεί οι Βρετανοί είχαν αντικαταστήσει τους Τούρκους ως επικυρίαρχοι της ελληνικής Μεγαλονήσου από το Συνέδριο του Βερολίνου το 1878 (η de jure κυριαρχία των Οθωμανών διατηρήθηκε μέχρι το 1914, όταν συμπαρατάχτηκαν με τις Κεντρικές Δυνάμεις και κήρυξαν τον πόλεμο στη Μ. Βρετανία). Προς το τέλος της ζωής του, το 1897, δήλωσε με χαρακτηριστική ειλικρίνεια: “Αναλογίζομαι - έγραφε - τι ικανοποίηση θα αισθανόμουν αν είχα την τύχη πριν από το τέρμα της μικρής μου ζωής να δω τον πληθυσμό αυτής της Ελληνικής Νήσου (της Κύπρου) να ενσωματωθεί ύστερα από φιλικό διακανονισμό με τους αδελφούς του, του Βασιλείου της Ελλάδος”.

Ως ευχή αυτή καθαυτή, η ρήση αποδεικνύει το φιλελληνισμό του. Όμως πιο σημαντική ως πράξη για τους Κύριους Έλληνες είναι το γεγονός ότι κατά τη δεύτερη πρωθυπουργία του, μετά το 1880, (και όχι όταν ήταν Υπουργός Αποικιών όπως γράφει στη Βικιπέδια -Πηγή 3 κατωτέρω), όταν δηλαδή η Βρετανία ανέλαβε τις τύχες της Κύπρου ως νέα επικυρίαρχη, ο Gladstone αρνήθηκε την εισήγηση του Υπουργού των Αποικιών για να θεσμοθετηθεί η αγγλική γλώσσα στην κυπριακή εκπαίδευση. Αντίθετα, υποστήριξε τον ελληνικό χαρακτήρα της Μεγαλονήσου και δήλωσε -έμμεσα- την ευγνωμοσύνη στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό λέγοντας ότι «δεν αξίζει να κάνουμε στους Έλληνες ό,τι κάναμε σε άλλους λαούς, δηλαδή να τους επιβάλουμε τη γλώσσα μας». Αν και στην Βικιπέδια δεν αναφέρεται κάποια σχετική αναφορά (citation) για τη ρήση αυτή, το πνεύμα της απόφασης πρέπει να ήταν αυτό που εκφέρει η φράση.

Αναφερθήκαμε επίσης στη σταθερή αποστροφή του Gladstone σχετικά με το αποτύπωμα των Τούρκων στην Ιστορία και την ακόλουθη έμπρακτη αντίθεσή του στην παρουσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στα Βαλκάνια. Με αφορμή μάλιστα τις σφαγές των Τούρκων στη Βουλγαρία (1876), έγινε από τους πρώτους υπέρμαχους της (αποικιοκρατικής στη βάση της, αλλά σήμερα καλυμμένης με τον μανδύα του «Διεθνούς Δικαίου»), του δικαιώματος παρέμβασης του «Διεθνούς Παράγοντα», σε περιπτώσεις ανθρωπιστικών κρίσεων όπως και εξάσκησης βίας και καταπίεσης από ξένες κυβερνήσεις κατά των υπηκόων τους. Με απλά λόγια από τότε ξεκινά η συζήτηση για την επιλεκτική κατάργηση της κυριαρχίας των ανεξάρτητων Κρατών.

Στην περίπτωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ο Gladstone υποστήριξε ότι η Βρετανική Αυτοκρατορία (κοσμοκράτειρα και μακράν η πιο ισχυρή στρατιωτική δύναμη του πλανήτη), είχε το δικαίωμα όχι μόνο παρέμβασης υπέρ των υπό δίωξη και υπό καταπίεση πληθυσμών, αλλά ότι είχε και το δικαίωμα να δικάσει τους υπεύθυνους.

Όσο και αν αυτό το δικαίωμα ο Gladstone προσπαθούσε να το θεμελιώσει και να το ενσωματώσει σε διεθνείς συνθήκες -είναι χαρακτηριστική η αγγλοσαξωνική επιδίωξη για εξωτερική νομιμοφάνεια-, δεν παύει να είναι επιλεκτική, μεροληπτική και παράνομη αξίωση [5].

Πάντως αυτός ο παρεμβατισμός που αναδεύονταν στην πολιτική σκέψη του Gladstone -πρακτικά κατά της μισητής γι’ αυτόν Τουρκίας- δεν εκφράστηκε από τον ίδιο για την περίπτωση της Ελλάδας. Αντίθετα, ο φιλέλληνας Gladstone λειτούργησε και εδώ «υπέρ ημών» των Ελλήνων, όπως θα φανεί σε λίγο.

Πρόκειται για το αίσχος της Υπόθεσης Πατσίφικο (Pacifico). Παραπέμπω τον αναγνώστη σε ξεχωριστές Πηγές (6 και 7) για την πλήρη περιγραφή του. Πέρα από το τραύμα της εθνικής ταπείνωσης το επεισόδιο απέκτησε διπλωματικές και νομικές προεκτάσεις που υπερέβησαν τα όρια της Ελλάδας.

Με λίγα λόγια: το Πάσχα του 1847, ο αθηναϊκός όχλος παρεκτράπηκε και έκαψε το σπίτι ενός σεφαραδίτη εβραίου στην καταγωγή εμπόρου με το όνομα Δον Πατσίφικο, ο οποίος ήταν πρόξενος της Πορτογαλίας και είχε και την αγγλική υπηκοότητα. Σε αυτή τη δημοσίευση θα μείνουμε στη σημασία αυτής της ιδιότητας. Όταν ο Πατσίφικο αξίωσε τεράστια αποζημίωση, εμφανώς δυσανάλογη με το μέγεθος της ζημιάς και δυσβάσταχτη για τον προϋπολογισμό του Ελληνικού Κράτους, ήταν φυσικό η Ελληνική Πολιτεία να αρνηθεί. Η Βρετανία τότε έστειλε στόλο προς εκφοβισμό της Ελλάδας, υπό την αρχηγία του Λόρδου Πάρκερ (γι’ αυτό το επεισόδιο λέγεται και «Παρκερικά»). Η Αθήνα αποκλείστηκε και εξαναγκάστηκε σε ατιμωτική αποζημίωση (μικρότερη της αρχικής αλλά πάντως ατιμωτική).

Από τότε ξεκίνησε ουσιαστικά η προβολή της πολιτικής των κανονιοφόρων στην Ευρώπη και στη Μεσόγειο (είχαν προηγηθεί οι πόλεμοι το Οπίου, τους οποίους είδαμε ο Gladstone καταδίκαζε). Το σημαντικό για μας είναι ότι ο Gladstone στάθηκε -ως αντιπολίτευση τότε- ένθερμος υποστηρικτής της Ελλάδας, σε μια υπόθεση όπου ο τότε Υπουργός Εξωτερικών Λόρδος Πάλμερστοουν (Palmerstone), ανήγαγε σε κομβική υπόθεση για τη ισχύ της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Σε μια ιστορική του ομιλία πέντε ωρών στο Κοινοβούλιο (γνωστή ως “Civis Romanus sum” –«είμαι Ρωμαίος Πολίτης»), υποστήριξε ότι η Βρετανική Αυτοκρατορία είναι δικαιωματικά μια παντοκρατορία, όπως ακριβώς ήταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Αυτάρεσκη, καταπιεστική, εγωιστική αλλά και παντοδύναμη. O Palmerstone διακήρυξε ότι όπως οι Ρωμαίοι πολίτες μπορούσαν να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους (sic) οπουδήποτε στον τότε γνωστό κόσμο: “..so also a British subject, in whatever land he may be, shall feel confident that the watchful eye and the strong arm of England will protect him against injustice and wrong.”

Θαυμάστε υποκρισία ως προς τη χρήση της λέξης injustice -η «αδικία»- που θα υφίσταται κατά δική του ερμηνεία ο εκάστοτε Βρετανός υπήκοος οπουδήποτε στον κόσμο (όπως ο Πατσίφικο). Παρατηρήστε επίσης την ωμή και απροκάλυπτη επίδειξη ράβδου προς εκφοβισμό.

Έκανα μεγάλη παράκαμψη για να καταλήξω εδώ, σε αυτό το επεισόδιο, ως το χαρακτηριστικότερο δείγμα της ειλικρινούς αγάπης του Gladstone για τους Έλληνες. Σκεφτείτε μόνο το αντίξοο κλίμα έξαρσης της βρετανικής υπερηφάνειας μέσα στο οποίο ο Palmerstone συμπαρέσυρε το Κοινοβούλιο προς το μέρος του, και ενάντια στο οποίο αντιστάθηκε μόνος του ο θαρραλέος Gladstone. Στάθηκε άξιος ρήτορας-υπερασπιστής των Ελλήνων, καταγγέλλοντας πως η ασύμμετρη τιμωρία ενός ευγενούς έθνους από ένα αναδυόμενο και γεμάτο αυτάρεσκη αυτοπεποίθηση ιμπεριαλισμό, τελικά θα ζημίωνε μακροπρόθεσμα τη Βρετανία. Είχε δίκιο, καθώς δεν ξεχνάμε (όπως και τόσοι άλλοι).

Πανάξια λοιπόν βρίσκεται ο αδριάντας του έξω από το Πανεπιστήμιο της Αθήνας προς δόξα και τιμή του!

Είναι ώρα να τελειώνει εδώ η αφήγηση για την πολιτική προσωπικότητα και κουλτούρα του Gladstone, όπως και για τον έμπρακτο φιλελληνισμό του. Η εκκίνηση όμως αυτής της διαδρομής μάθησης ήταν απίθανα διαφορετική:

Διάβαζα αλλού για το μπλε χρώμα και για το πόσο ιδιαίτερη αλλά και περίεργα σπάνια και ακριβή είναι η παρουσία του στα φυτά, στα ζώα, στις βαφές, αλλά ακόμα και στην ανθρώπινη γλώσσα. Αυτό το τελευταίο εύρημα μεταφέρει τη συζήτηση από την Βιολογία και την Τεχνολογία, προς την Ψυχολογία και τη Γλωσσολογία. Ανάμεσά τους όμως, η διαδρομή του μπλε περνά και από τη Φιλολογία, την παρουσία δηλαδή των λέξεων για το μπλε στη Λογοτεχνία. Και εκεί είναι που έπεσα πάνω στο όνομα William Gladstone.

Διαβάζοντας για τη συναρπαστική ιστορία του μπλε, όλες οι σχετικές δημοσιεύσεις ανέφεραν τη μελέτη τού William Gladstone για τη συχνότητα εμφάνισης λέξεων για τα χρώματα στον Όμηρο. Σε κάποιες δημοσιεύσεις (όχι σε όλες) αναφέρεται το όνομα του ερευνητή ως «πολιτικού» και σε ελάχιστες μόνο μιλάνε για τον «μετέπειτα Πρωθυπουργό».

Όλοι αναφέρουν ότι ο «κλασικιστής William Gladstone» σε μελέτη του 1858 [6] καταμέτρησε τις χρωματικές αναφορές στο έπος του Ομήρου και βρήκε ότι το μπλε δεν υπάρχει πουθενά. Το μαύρο αναφέρεται σχεδόν 200 φορές και το λευκό περίπου 100, το κόκκινο λιγότερες από 15 και το κίτρινο και το πράσινο κάτω από δέκα. Το εντυπωσιακό αποτέλεσμα -στο οποίο κανείς ερευνητής δεν είχε φτάσει μέχρι τότε- οδήγησε τον Gladstone στο συμπέρασμα ότι υπήρχε κάποιο «πρόβλημα» με την ανάπτυξη του οπτικού οργάνου στους αρχαίους μας πρόγονους. Δηλαδή, δεν το έβλεπαν το χώμα μπλε, γι’ αυτό και δεν το περιέγραφαν.

Δεν θα μιλήσω περισσότερο για το ζήτημα, γιατί θα ακολουθήσει άλλη δημοσίευση για την ιστορία του μπλε. Απλά τονίζω εδώ ότι η θεωρία για τη λύση του προβλήματος της -υποτιθέμενης- καχεκτικής ανάπτυξης στην αρχαϊκή περίοδο και της εκ των υστέρων ταχύτατης εξέλιξης του οργάνου του οφθαλμού (ώστε να συλλαμβάνει και το μπλε), προήλθε από την εξελικτική θεωρία. Ο Δαρβίνος την διατύπωσε στην «Ληνναία Εταιρεία του Λονδίνου» -μαζί με τον Άλφρεντ Ράσελ Γουάλας - την 1^η Ιουλίου 1858, ενώ το επαναστατικό του βιβλίο «Η καταγωγή των Ειδών» δημοσιεύτηκε τον άλλο χρόνο (Νοέμβριος του 1859).

Από τις ημερομηνίες φαίνεται ότι ο Gladstone δεν θα μπορούσε να έχει κατά σειρά ενημερωθεί, αντιληφθεί τη σημασία της, ενστερνιστεί και τέλος συμπεριλάβει τη δαρβινική θεωρία στο δικό του βιβλίο. Γι’ αυτό και η δική του εκτίμηση ήταν ότι υπήρχε οργανικό πρόβλημα αχρωματοψίας στον ελληνικό πληθυσμό της περιόδου (άλυτο γι’ αυτόν ήταν το πώς αναπτύχθηκε αργότερα). Η γραμμή όπου αναφέρεται σε αυτό το πρόβλημα λέει: "the organ of colour and its impressions were but partially developed among the Greeks of the heroic age."

Αργότερα ο Gladstone ανακάλεσε αυτή την ερμηνεία (αφού μάλλον δεν έβγαινε άκρη με την κατοπινή διόρθωση της αρχαϊκής ελληνικής αχρωματοψίας), λέγοντας ότι εννοούσε πως ο Όμηρος απλά περιέγραφε τα χρώματα με άλλους όρους. Απολογείται μεταγενέστερα πως: "My meaning was substantially this: that he [Homer] operated, in the main, upon a quantitative scale, with white and black, or light and dark, for its opposite extremities, instead of the qualitative scale opened by the diversities of colour."

Σταματώ εδώ σχετικά με την ερμηνεία του φιλολογικού/γλωσσικού φαινομένου. Απλά θέλω να σημειώσω ότι εξερευνώντας για το μπλε, διάβασα για έναν κλασικιστή που με το βιβλίο του προκάλεσε αίσθηση στο επιστημονικό και φιλολογικό κατεστημένο.

Η πρώτη μου σκέψη ήταν πως παρότι ο «κλασικιστής William Gladstone» αναφέρεται ως πολιτικός και μετέπειτα Πρωθυπουργός, δεν μπορεί να ήταν ο γνωστός φιλέλληνας Gladstone. Δεν φτάνει ο χρόνος -απλά- για να είσαι τόσα πολλά πράγματα ταυτοχρόνως. Διάβασα όμως και έμαθα. Αν κάποιος μπορούσε να είναι αυτός ο πολυπράγμων, πολυμαθής, δραστήριος και πειθαρχημένος νους, αυτός ναι, είναι ο μέγας Gladstone!

Είναι μεγάλη τιμή για την Ελλάδα και για τους Έλληνες ότι αυτό ο γίγαντας της δράσης και του πνεύματος αγάπησε με τέτοια αγνότητα τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και βοήθησε με ειλικρίνεια και ανιδιοτέλεια το νεοσύστατο Ελληνικό Κράτος στα δύσκολα πρώτα βήματά του.

Σημειώσεις:

[1]: Ο θεσμός προέρχεται από τα αγγλοσαξονικά πανεπιστήμια και πρόκειται για ενώσεις φοιτητών -συνήθως άριστων- που συνεδριάζουν με σκοπό να διαπραγματευθούν αλλά κυρίως να αντιπαρατεθούν σε κάποιο θέμα (πολιτικό οικονομικό κοινωνικό επιστημονικό). Πρόκειται για «άθλημα» της γνώσης, της ρητορείας, των επιχειρημάτων, της πειθούς και της τακτικής, και συνεπώς προβλέπεται νικητής και χαμένος.

[2]: Ο μακροβιότερος, ο Robert Walpole (1721-1742) κανονικά δεν θα έπρεπε να μετρά καθώς ήταν ο πρώτος που ανέλαβε το νεοθεσμοθετηθέν αξίωμα και υπηρέτησε σε μια εποχή που η εύνοια του Στέμματος ήταν το κριτήριο μακροβιότητας και όχι οι προτιμήσεις του κοινοβουλευτικού ή του ίδιου του εκλογικού σώματος.

[3]: Ο Gladstone ήταn χαρακτηριστικά αποφατικός και καταδικαστικός για το ρόλο των Τούρκων στην Ιστορία, γράφοντας στο πολύ επιδραστικό του μανιφέστο “The Bulgarian Horrors and the Question of the East”: “…were, upon the whole, from the black day when they first entered Europe, the one great anti-human specimen of humanity. Wherever they went, a broad line of blood marked the track behind them; and as far as their dominion reached, civilisation disappeared from view. They represented everywhere government by force, as opposed to government by law. For the guide of this life they had a relentless fatalism: for its reward hereafter, a sensual paradise…”.

[4]: Τhe Church Penitentiary Association for the Reclamation of Fallen Women.

[5]: Ας σκεφτούμε απλά ότι το βέλος της κατεύθυνσης εφαρμογής του «Διεθνούς Δικαίου» κοιτά προς μια κατεύθυνση και μόνο, η οποία επιλέγεται μονομερώς και μόνο όταν εξυπηρετεί τα συμφέροντα των ισχυρών. Αυτή η υποκρισία περί «rules based international order» καλύπτει την μεροληψία των εκάστοτε ισχυρών (exceptionalism).

[6]: Πρόκειται για ολόκληρο βιβλίο με τίτλο «Studies on Homer and the Homeric Age” (βλέπε Πηγή 8)

Πηγές:

Διεθνής ιστορία, Όμηρος, Φιλέλληνες-Φιλελληνισμός, Gladstone W.E., Πατσίφικο, Χρώματα

Δημιουργία Λογαριασμού

Gladstone, ένας γίγαντας της ιστορίας.

Λογαριασμός Χρηστών