Ε. Παπανούτσος, ο μεγάλος μας παιδαγωγός

Απόσπασμα από το Κεφάλαιο του βιβλίου μου "Τα επιτεύγματα της ελευθερίας" (σελ. 73) για τον μεγάλο παιδαγωγό Ευάγγελο Παπανούτσο.

Β.1.5. ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ (Πειραιάς 1900 – Αθήνα 1982)

Ο Παπανούτσος ήταν ο εμπνευστής της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης του 1963-1965. Καταγόταν από την Αχαΐα, τελείωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στον Πειραιά και μετά φοίτησε στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Δίδαξε στο περίφημο Αβερώφειο Γυμνάσιο της Αλεξάνδρειας μεταξύ 1921-1923, όπου γνώρισε τον νέο κοσμοπολιτισμό της ιστορικής πόλης και της δραστήριας ελληνικής της κοινότητας.

Η πόλη του Αλεξάνδρου ήταν τότε ένα κόσμημα του Ελληνισμού. Έλληνες από την παλαιά Ελλάδα, τα νησιά, τη Μικρασία και από αλλού, εκμεταλλευόμενοι τις ευνοϊκές συνθήκες που είχαν δημιουργήσει οι Άγγλοι αποικιοκράτες αλλά και τον φυσικό πλούτο του τόπου, μέσα σε μια δυο γενιές είχαν δημιουργήσει μια πολυπληθή ακμάζουσα ελληνική κοινότητα. Η επιχειρηματική τους ευστροφία είχε μεταφραστεί σε πλούτο και κοινωνική δραστηριότητα και αποτελούσαν ένα πρωτοπόρο και ζωηρότατο κοινοτικό στοιχείο της πολυεθνικής πόλης. Έτσι ακριβώς άλλωστε, πολυσυλλεκτική, τη σχεδίασε στον νου του ο Μέγας Ιδρυτής της, ώστε να γίνει σύμβολο του κοσμοπολιτισμού.

Ο πλούτος και η αρχοντιά Αλεξανδρινών –όπως ο Αβέρωφ και ο Μπενάκης– ήταν σχεδόν μυθικός. Αλλά και οι όλοι οι Αλεξανδρινοί Έλληνες, λιγότερο ή περισσότερο πλούσιοι, διακρίνονταν από τους Ελλαδίτες για την αστική ευγένεια και για την κοινωνικότητά τους. Ξεχώριζαν από τους άλλους ξένους μετανάστες στην Αίγυπτο για την εργατικότητα και για την προσαρμοστικότητά τους στις συνθήκες του ξένου τόπου. Σέβονταν ντόπιους και αλλοδαπούς στον ίδιο χώρο, ως βασικό όρο της ειρηνικής συνύπαρξης με τους ξένους λαούς [1]. Οι Αλεξανδρινοί Έλληνες στο γύρισμα του 20ου αιώνα είχαν την αίσθηση της αυτοπεποίθησης –όχι την αλαζονεία των Άγγλων διοικητών– την οποία προσδίδει η επιτυχία που κερδήθηκε με κόπο και ευφυία μέσα στην πολύχρωμη διαφορετικότητα. Μόνο με τους Κωνσταντινουπολίτες και τους Σμυρνιούς της εποχής μπορεί να τους συγκρίνει κανείς.

Για τη γοητευτική Αλεξάνδρεια του καιρού του, την πολύγλωσση πόλη των επιχειρήσεων, της μόδας, της τέχνης και του πνεύματος, γράφει ο Παπανούτσος: « Εκεί άνοιξαν τα μάτια μου. Άνοιξαν οι ορίζοντές μου. Έφυγα από την μικρή ή Παλιά Ελλάδα και βρέθηκα σε μια Ελλάδα άλλη [2], μ’ εκείνο τον Ελληνισμό που έχει ο Καβάφης στα ποιήματά του».

Αυτός ο ανθηρός παροικιακός Ελληνισμός –δείγμα γενικής οικονομικής άνεσης αλλά και ευρύτητας πνεύματος– χορήγησε στον Παπανούτσο μια υποτροφία για τη Γερμανία. Ο πλούσιος Αλεξανδρινός Χ. Νομικός είχε την αρχοντιά, αλλά και την ευαισθησία, να γίνει ο ευεργέτης ενός προικισμένου Έλληνα –πραγματική πνευματική υιοθεσία– για να τον βοηθήσει να εμβαθύνει στη Φιλοσοφία η οποία ήταν η μεγάλη αγάπη και το κύριο αντικείμενο σκέψης και του πνευματικού έργου του Παπανούτσου.

Μετά από δύο χρόνια λαμπρών σπουδών στη Γερμανία, ο Παπανούτσος γύρισε στην Αλεξάνδρεια και δίδαξε ξανά στο Αβερώφειο μέχρι το 1931, οπότε επέστρεψε οριστικά στην Ελλάδα, που πρέπει να του φάνηκε πλέον μικρή και φτωχή. Προσπερνώντας γρήγορα την περιγραφή της περιόδου της ζωής του μέχρι που ανέλαβε Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας μεταξύ 1963-1964, ας αναφερθεί εδώ μόνο ότι σταδιοδρόμησε ως Διευθυντής σε εκπαιδευτικά ιδρύματα της Μέσης Εκπαίδευσης στην επαρχία και στην πρωτεύουσα [3].

Η μεγάλη ώρα της δημιουργίας του δικού του πνευματικού, πολιτικού και κοινωνικού κληροδοτήματος ήλθε με την εκπόνηση του σχεδιασμού της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης του 1963-1965 (σε συνεργασία με τον καθηγητή Ιωάννη Κακριδή), έργο που του ανατέθηκε από την κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου. Μερικές από τις κύριες κατευθύνσεις της Μεταρρύθμισης στο σκέλος της Μέσης Εκπαίδευσης ήταν:

• η ανάπτυξη της τεχνικής και της επαγγελματικής εκπαίδευσης,
• η καθιέρωση και της δημοτικής γλώσσας στην εκπαίδευση ως ισότιμης με την καθαρεύουσα,
• ο διαχωρισμός της Μέσης Εκπαίδευσης στις βαθμίδες Γυμνασίου και Λυκείου,
• η εννιάχρονη δωρεάν υποχρεωτική εκπαίδευση (ένα ισχυρό αντιστάθμισμα που θέσπιζε η Πολιτεία απέναντι στην οικονομική ανάγκη, η οποία οδηγούσε τα αγόρια στην πρόωρη βιοπάλη και τα κορίτσια στην πρόωρη παντρειά),
• η κατάργηση του υποχρεωτικού μαθήματος των Λατινικών και η εισαγωγή νέων μαθημάτων, όπως τα Στοιχεία Δημοκρατικού Πολιτεύματος, η Φιλοσοφία, η Ψυχολογία, η Οικονομική Επιστήμη (διακρίνεται εδώ η προοδευτική και εκσυγχρονιστική κατεύθυνση),
• η σίτιση και η δωρεάν μεταφορά των μαθητών (αν και οι οικονομικές δυνατότητες της χώρας ήταν –και παραμένουν ακόμη– ανεπαρκείς για να εφαρμοστεί καθολικά ένα τέτοιο μέτρο).

Με την αλλαγή της πολιτικής κατάστασης από το 1965 και μετά οι μεταρρυθμίσεις ατόνησαν, μέχρι που η Απριλιανή Δικτατορία τις κατάργησε πλήρως.

Με την έλευση της Μεταπολίτευσης, ο τότε Υπουργός Παιδείας Γ. Ράλλης κάλεσε ξανά τον Παπανούτσο για να εισηγηθεί νέες μεταρρυθμίσεις στην Παιδεία. Με αυτόν τον τρόπο ο Παπανούτσος συνέβαλε ξανά και σε μεγάλο βαθμό ώστε να επανέλθουν τα μέτρα της προηγούμενης εκσυγχρονιστικής προσπάθειας, πολλά από τα οποία ισχύουν ακόμη.

Η περιπέτεια και οι παλινδρομήσεις της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης μάς δημιουργούν μια πικρία για την οξύτητα των πολιτικών και ιδεολογικών αντιπαραθέσεων που ταλανίζουν τη σύγχρονη Ελλάδα. Η Παιδεία είναι φυσικά ένα προνομιακό πεδίο εφαρμογής της πολιτικής και της ιδεολογίας των κυβερνώντων. Λόγω της ιδιαίτερης σημασίας της, στον χώρο της Παιδείας ενδημεί μεταπολιτευτικά ένα εξαιρετικά τεταμένο κλίμα αντιπαράθεσης, οδηγώντας σε ένα διαρκές «ράβε-ξήλωνε», όπου η κάθε κυβέρνηση ακυρώνει και αντιστρέφει βασικά στοιχεία του έργου της προηγούμενης.

Τα παραδείγματα της ακύρωσης της Μεταρρύθμισης του Παπανούτσου και των νεωτερισμών του Α. Δελμούζου δείχνουν πόσο πολύτιμο χρόνο και ενέργεια σπαταλά το Έθνος όταν δεν υπάρχει ένα μακρόπνοο σχέδιο για μια Εθνική Παιδεία, ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα που να εστιάζει στη δημιουργική σύνθεση και τη σύγκλιση ιδεών αντί της προσπάθειας επιβολής της εκάστοτε κυβερνητικής ιδεολογίας (ή ιδεοληψίας). Παρηγορούμαστε όμως με τη σκέψη ότι παρά τα πισωγυρίσματα τελικά το Έθνος –όπως και η ζωή– «τραβάει την ανηφόρα».

Σημειώσεις:

[1]: Σε μια επίσκεψη για δουλειά στο Κάιρο το 2009 με πλησίασε ένας ψηλός 40άρης Αιγύπτιος για να μου μιλήσει, όταν έμαθε ότι ήμουν Έλληνας. Μου είπε ότι στη γειτονιά του στην Αλεξάνδρεια ήταν κάποτε πολλοί Έλληνες. Έπαιζαν μαζί και ήταν φίλοι –θυμόταν και μερικές ελληνικές λέξεις. Στο τέλος της κουβέντας κατέληξε με νοσταλγία: …«Good people». Ευχαριστούμε σήμερα εμείς αυτούς τους Αιγυπτιώτες Έλληνες που άφησαν τόσο καλές αναμνήσεις σε έναν λαό εξίσου υπερήφανο για την ιστορία του όσο και εμείς.

[2]: Παρατηρήστε ότι για Ελλάδα μιλά, όχι για ξένο τόπο!

[3]: Διδασκαλείο Μυτιλήνης (1931), Διευθυντής στην Παιδαγωγική Ακαδημία Αλεξανδρούπολης (1934-1936), Διευθυντής της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ιωαννίνων (1937 -1938), Καθηγητής στη Μαράσλειο Παιδαγωγική Ακαδημία (1938-1939), Διευθυντής στην Παιδαγωγική Ακαδημία Τρίπολης (1939-1943), συν-Διευθυντής και μετά Διευθυντής στη Ράλλειο Παιδαγωγική Ακαδημία Πειραιά (1943-1944). Γενικός Διευθυντής (1944-1946) και αργότερα (1950 και 1963) Γενικός Γραμματέας στο Υπουργείο Παιδείας – Πρωθυπουργός ο Γ. Παπανδρέου. Το 1958 ίδρυσε, ως Αντιπρόεδρος του Αθηναϊκού Τεχνολογικού Ινστιτούτου, τις Τεχνικές Σχολές Δοξιάδη.

Σε κάποια σελίδα -"τοίχο"-στο Facebook, (παρμένη από κάποια άλλη ιστοσελίδα -εννοείται- η οποία όμως δεν αναγράφεται, άρα δεν βρίσκω το λόγο γιατί να αναφέρω τον τοίχο από τον οποίο το πήρα), βρήκα με πολύ εκτενή απαρίθμηση των γεγονότων της βιογραφία και της εργογραφίας του Παπανούτσου.

Στο βιβλίο μου έχω αναφέρει μόνο τα πολύ βασικά, καθώς με ενδιέφερε η σημασία του παιδαγωγικού του έργου, ως υπεύθυνου νου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης, γι' αυτό και ο Παπανούτσος αναφέρεται στον τομέα του βιβλίου "ΠΑΙΔΕΙΑ".  Η προσοχή μου στρέφεται στην περιπέτεια της -Β΄ βάθμιας κυρίως- παιδείας και στη σημασία της Μεταρρύθμισης. 

Αλλά για όσους θέλουν μια πληρέστερη καταγραφή των έργων των βραβείων κ.τ.λ., αντέγραψα τη σελίδα και την παραθέτω εδώ ως συμπλήρωμα, διατηρώντας το κείμενο αυτούσιο, με κάποιους δικούς μου επιτονισμούς (σε έντονη γραφή) όπως π.χ. η τιμή να είναι ο Αλέξανδρος Δελμούζος το πρότυπό του: 

"Στις 2 Μαΐου 1982, απεβίωσε ο Ευάγγελος Π. Παπανούτσος (27 Ιουλίου 1900, Πειραιάς – 2 Μαΐου 1982, Αθήνα) ο οποίος ήταν Έλληνας παιδαγωγός, εκπαιδευτικός, φιλόσοφος, δοκιμιογράφος και μεταφραστής.

Ο Ευάγγελος Παναγιώτου Παπανούτσος (Ευάγγελος Παναγιώτου Παπανούτσος) μεγάλωσε στο Σοποτό (σημερινή Αροανία), ένα χωριό της Αχαΐας. Αφού φοίτησε στο Γυμνάσιο Πειραιά, σπούδασε από το 1915 έως το 1919 στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μετά την απόκτηση του πτυχίου του, μετέβη στην Αλεξάνδρεια, όπου δίδαξε στο ελληνικό Αβερώφειο Γυμνάσιο Αλεξάνδρειας.

Διέκοψε τη διδασκαλία του προκειμένου να συνεχίσει τις σπουδές του στην φιλοσοφία και την παιδαγωγική με υποτροφία του Έλληνα λογίου Χ. Α. Νομικού, στη Γερμανία και τη Γαλλία, την περίοδο 1924–1927. Το 1927 αναγορεύθηκε διδάκτωρ στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου του Τίμπινγκεν με διατριβή στο θέμα Η θρησκευτική εμπειρία στον Πλάτωνα, υπό την επίβλεψη του ιδεαλιστή φιλοσόφου Έριχ Άντικες. Μεταξύ των ακαδημαϊκών του δασκάλων στη Γερμανία ήταν οι Χάινριχ Μάιερ, Μαξ Ντεσσουάρ, Έντουαρντ Σπράνγκερ, Κουρτ Λεβίν, Νικολάι Χάρτμαν και Μαξ Σέλερ. Στη Γαλλία μαθήτευσε κοντά στους Ανρί Μπεργκσόν, Λεόν Μπρουνσβίκ, Αντρέ Λαλάντ και Βίκτωρ Μπας.

Το ίδιο έτος (1927), κατέθεσε δεύτερη διατριβή με τίτλο Εισαγωγή εις την Φιλοσοφίαν της Θρησκείας στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, την οποία όμως δεν υπερασπίστηκε, επειδή διατύπωσε αμφιβολίες για τη δυνατότητα φιλοσοφικής θεμελίωσης της χριστιανικής διδασκαλίας.

Την πρώτη του διατριβή τύπωσε στην Αλεξάνδρεια. Εκεί συνδέθηκε προσωπικά με τον Κωνσταντίνο Καβάφη και τον Γλαύκο Αλιθέρση, τους οποίους αργότερα χαρακτήρισε πνευματικούς του μέντορες κατά την περίοδο εκείνη. Στην Αλεξάνδρεια επίσης εκδόθηκαν τα πρώτα φιλοσοφικά του έργα.

Το 1931 επέστρεψε στην Ελλάδα και για δεκατρία χρόνια δραστηριοποιήθηκε ως ιδρυτής ή διευθυντής σε διδασκαλεία και παιδαγωγικές ακαδημίες. Ίδρυσε το Διδασκαλείο της Μυτιλήνης και το διηύθυνε από το 1931 έως το 1934. Από το 1934 έως το 1936 διετέλεσε διευθυντής της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Αλεξανδρούπολης. Το 1937–1938 ήταν πρώτα υποδιευθυντής και κατόπιν διευθυντής της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ιωαννίνων, ενώ το 1938–1939 δίδαξε στο Μαράσλειο Διδασκαλείο Αθηνών. Από το 1939 έως το 1943 διετέλεσε διευθυντής της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Τριπόλεως και από το 1943 έως το 1944 ήταν συνδιευθυντής της Ραλλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Πειραιώς.

Μετά την απελευθέρωση της χώρας, ο Παπανούτσος αποσύρθηκε από τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες και ανέλαβε κεντρικές θέσεις στο Υπουργείο Παιδείας. Από το 1944 έως το 1946, υπό την κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου, ήταν Γενικός Διευθυντής του Υπουργείου Παιδείας. Από τις 15 Απριλίου έως τις 20 Αυγούστου 1950, επί κυβέρνησης Νικολάου Πλαστήρα, διετέλεσε Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας, θέση την οποία ανέλαβε ξανά από το 1963 έως το 1964 υπό τη δεύτερη κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου.

Παράλληλα, από το 1947 έως το 1967 δίδαξε φιλοσοφία, ψυχολογία και παιδαγωγική στο «Αθήναιον», έναν εκπαιδευτικό φορέα λαϊκής επιμόρφωσης που ο ίδιος ίδρυσε. Το «Αθήναιον» προσέφερε δωρεάν βραδινά μαθήματα πανεπιστημιακού επιπέδου, τόσο στις ανθρωπιστικές όσο και στις θετικές επιστήμες, με τη συμμετοχή διακεκριμένων δασκάλων και πνευματικών ανθρώπων. Εκεί ίδρυσε και το περιοδικό Παιδεία και Ζωή, από το οποίο εκδόθηκαν δεκαπέντε τόμοι υπό τη διεύθυνσή του από το 1946 έως το 1961.

Από το 1946 έως το 1967 έγραφε επίσης εβδομαδιαία στήλη στην εφημερίδα Το Βήμα. Επιλεγμένα άρθρα αυτής της περιόδου δημοσιεύθηκαν στις συλλογές Εφήμερα (1950) και Επίκαιρα και ανεπίκαιρα (1962).

Επιπλέον, από το 1953 έως το 1958 επιμελήθηκε σειρά 100 τόμων με αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και από το 1950 έως το 1960 σειρά βασικής βιβλιοθήκης βυζαντινής και νεοελληνικής λογοτεχνίας (Βασική Βιβλιοθήκη), που εκδόθηκαν από τον εκδοτικό οίκο Ι. Ζαχαρόπουλου.

Το 1958, ως αντιπρόεδρος του Αθηναϊκού Τεχνολογικού Ινστιτούτου, ίδρυσε τις Τεχνικές Σχολές του Κωνσταντίνου Δοξιάδη και τις διηύθυνε έως το 1975.

Το 1966 ταξίδεψε ως επισκέπτης καθηγητής στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και κατέγραψε τις εντυπώσεις του στο βιβλίο Αμερική (1966). Μεταξύ άλλων, επισκέφθηκε το Πανεπιστήμιο της Μινεσότα, όπου τότε δίδασκε ο Θεοφάνης Γ. Σταύρου, στη βιβλιοθήκη του οποίου κατέθεσε ένα αντίτυπο των αδημοσίευτων απομνημονευμάτων του.

Κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής δικτατορίας (Απρίλιος 1967 – Ιούλιος 1974), υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει πολλές από τις δραστηριότητές του. Μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας συμμετείχε ενεργά στην πολιτική ζωή και εκλέχθηκε βουλευτής Επικρατείας με την Ένωση Κέντρου κατά την περίοδο 1974–1977, με στόχο, κυρίως, την παρακολούθηση και ενίσχυση των μεταρρυθμιστικών διεργασιών στον χώρο της εκπαίδευσης.

Έργο
Ο Παπανούτσος είναι γνωστός στην Ελλάδα κυρίως για το παιδαγωγικό του έργο και τη δράση του στον τομέα της εκπαιδευτικής πολιτικής. Οι μεταρρυθμίσεις του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος το 1964 και το 1976 οφείλουν σε αυτόν καθοριστικές πρωτοβουλίες. Πρότυπό του σε αυτόν τον τομέα υπήρξε ο Αλέξανδρος Δελμούζος, ο οποίος είχε εισαγάγει τη χρήση της δημοτικής γλώσσας στο σχολείο. Με τη μεταρρύθμιση του 1976 η δημοτική καθιερώθηκε τελικά ως γλώσσα διδασκαλίας σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.

Στο φιλοσοφικό πεδίο, ο Παπανούτσος ασχολήθηκε κυρίως με την ηθική, την αισθητική, την ψυχολογία και τη φιλοσοφία της θρησκείας. Σε αυτά τα θέματα απομακρύνθηκε από τη σχολαστική σκέψη, η οποία επικρατούσε εκείνη την εποχή στην Ελλάδα, και στράφηκε προς τον πραγματισμό. Την φιλοσοφική του πορεία την ξεκίνησε με μία κριτική 76 σελίδων πάνω σε ένα ελληνικό βιβλίο που πραγματευόταν την ευθύνη και την ελεύθερη βούληση, στο οποίο ένας γιατρός υπερασπιζόταν έναν μονοιστικό υλισμό. Ο Παπανούτσος, αντιθέτως, υποστήριζε ότι ο πνευματικός κόσμος του ανθρώπου — το ωραίο, το αληθινό, το αγαθό — διαθέτει δική του δομή. Στην Τριλογία του Πνεύματος του ανέπτυξε αυτήν τη βασική του θέση στους τομείς της τέχνης, της ηθικής και της επιστήμης. Περαιτέρω εξειδίκευσε αυτές τις ιδέες στους τρεις τόμους Περί Τέχνης, Περί Ηθικής και Περί Επιστήμης. Την τελική διατύπωση της σκέψης του την παρουσίασε τελικά στους τρεις τόμους της Πνευματικής Ζωής.

Ο Παπανούτσος δραστηριοποιήθηκε επίσης και ως μεταφραστής. Μαζί με τον Βασίλη Τατάκη μετέφρασε στα νέα ελληνικά τους Φαίδωνα και Πρωταγόρα του Πλάτωνα (1939), καθώς και διάφορα δοκίμια του Ιμμάνουελ Καντ και του Ντέιβιντ Χιουμ.

Πέρα από τον Καβάφη και τον Αληθέρση, ο Παπανούτσος γνώριζε προσωπικά και άλλους σημαντικούς Έλληνες συγγραφείς της εποχής του, όπως τον Νίκο Καζαντζάκη, τον Κωστή Παλαμά, τον Παντελή Πρεβελάκη και τον Άγγελο Σικελιανό, και συμμετείχε στον λογοτεχνικό διάλογο όχι μόνο από το δικό του περιοδικό, αλλά και από άλλα όπως η Νέα Εστία και ο Συνεταιριστής. Μελετήματά του για τον Παλαμά, τον Καβάφη και τον Σικελιανό, που είχαν δημοσιευτεί προηγουμένως σε διάφορα περιοδικά, επανεκδόθηκαν πολλές φορές. Μαζί με τον Ιωάννη Μιχαήλ Παναγιωτόπουλο (1901–1982) και τον Διονύσιο Ζακυνθινό, δημοσίευσε ένα βιβλίο για την κριτική της νεοελληνικής λογοτεχνίας του 19ου και 20ού αιώνα.

Ο Θεοφάνης Γ. Σταύρου έχει συνοψίσει κάποτε τον στόχο του ως εξής: Ο Παπανούτσος ήθελε να δείξει στους Έλληνες ότι «ο Χριστιανός μπορεί να κρατά στην μία χείρα την Παλαιά Διαθήκη και στην άλλη τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, χωρίς να φοβάται ότι η πίστη του θα αλλοιωθεί και χωρίς να μισεί τους δασκάλους του».

Βραβεία
1976, Α’ Κρατικό Βραβείο κριτικής-δοκιμίου.

Διακρίσεις
1965: Επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου της Αγίας Ανδρέας (University of St Andrews)
1977: Επίτιμος πρόεδρος της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών
1980: Τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών

Έργα (επιλογή)
1921: Το πρόβλημα της ελευθέρας βουλήσεως
1924: Πραγματισμός και Ουμανισμός. Ανάπτυξις και κριτική των θεωριών ενός μεγάλου ρεύματος της συγχρόνου φιλοσοφίας
1927: Το θρησκευτικό βίωμα στον Πλάτωνα (μετάφραση από τα γερμανικά, 1968)
1927: Εισαγωγή εις την Φιλοσοφίαν της Θρησκείας
1928: Η Τριλογία του Πνεύματος. Τέχνη, ηθική, επιστήμη
1930: Περί τέχνης
1932: Περί ηθικής
1936: Περί επιστήμης
1940: Στοιχεία Ψυχολογίας
1948: Ο κόσμος του Πνεύματος. Α'. Αισθητική
1949: Ο κόσμος του Πνεύματος. Β'. Ηθική (3η έκδοση 1970)
1950: Εφήμερα
1953/1956: Νεοελληνική Φιλοσοφία, 2 τόμοι
1953: La Catharsis des Passions d’après Aristote
1954: Ο κόσμος του Πνεύματος. Γ'. Γνωσιολογία (μετάφραση στα αγγλικά: The Foundations of Knowledge, 1968)
1955: Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός. Τρία μελετήματα (4η έκδοση 1977)
1956: Νεοελληνική κριτική (μαζί με Ιωάννη Μιχαήλ Παναγιωτόπουλο και Διονύσιο Ζακυθινό)
1958: Φιλοσοφία και Παιδεία
1962: Επίκαιρα και ανεπίκαιρα
1962: Η ηθική συνείδηση και τα προβλήματά της
1963: Φιλοσοφικά προβλήματα
1965: Αγώνες και αγωνία για την Παιδεία
1966: Αμερική. Ένα κεφάλαιο της ιστορίας του ανθρώπου
1970: Λογική (2η έκδοση 1974)
1971: Ο λόγος και ο άνθρωπος
1973: Πρακτική Φιλοσοφία, 2 τόμοι
1974: Ο νόμος και η αρετή
1976: Το δίκαιον της πυγμής
1976: Ψυχολογία
1976: Πολιτεία και δικαιοσύνη
1976: Η παιδεία, το μεγάλο μας πρόβλημα
1978: Η κρίση του πολιτισμού μας
1978: Α. Δελμούζος. Η ζωή του. Επιλογή από το έργο του
1979: Οι δρόμοι της ζωής

Έργα που εκδόθηκαν μετά θάνατον
Ν. Γεωργόπουλος (επιμ.): Τέχνη και συναίσθημα. Η αισθητική του Ε.Π. Παπανούτσου, Peter Lang, Νέα Υόρκη, Βέρνη, Φρανκφούρτη, Παρίσι 1989 (New studies in aesthetics, τόμος 4), ISBN 0-8204-0866-2.

Μεταφράσεις
1971: Ιμμάνουελ Καντ, Δοκίμια
1974: Ντέιβιντ Χιουμ, Δοκίμια. Φιλολογικά, ηθικά, πολιτικά
1979: Ντέιβιντ Χιουμ, Δοκίμια. Πολιτικά, οικονομικά, ιστορικά, πολιτικοοικονομικά

Βιβλιογραφία
Τιμητικοί τόμοι
Αφιέρωμα στον Ευάγγελο Παπανούτσο, Αθήνα, τόμος 1: 1980, τόμος 2: 1983.
Μελετήματα για τον Ε. Π. Παπανούτσο. Εορτασμός στα ογδοντάχρονά του, Αθήνα 1981 (Τετράδια «Ευθύνης»).

Μονογραφίες και άρθρα
Γεωργία Αποστολοπούλου: Παιδαγωγικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις του Παπανούτσου στη Γερμανία, Δωδώνη 15 (1986), σσ. 137–164.
Πέτρος Χάρης: Ο σοφός και ο εκλαϊκευτής. [Ευάγγελος Π. Παπανούτσος], Νέα Εστία 112 (1982), σσ. 1387–1388.
Ιάκωβος Χρίστου: Η ηθική του Ε. Π. Παπανούτσου, Ζήνων 3 (1982), σσ. 17–20.
N. Georgopoulos: Art and Emotion: The Aesthetics of Papanoutsos, Journal of Aesthetic Education, τόμ. 20 (1986), σσ. 17–40 
Κλείτος Ιωαννίδης: Η Αισθητική του Ε. Π. Παπανούτσου, Ζήνων 3 (1982), σσ. 13–15.
Βασίλειος Κύρκος: Ευάγγελος Παπανούτσος. Ο κριτικός φιλόσοφος και ο αναμορφωτής της εκπαίδευσης, Σοκόλη-Κουλεδάκη, Αθήνα 2012.
Βασίλειος Κύρκος: Ευάγγελος Παπανούτσος, ο φιλόσοφος, εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα 1989.
Βασίλειος Κύρκος: Ευάγγελος Παπανούτσος. Ο φιλόσοφος και οι γνωσιοθεωρητικές απόψεις του, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 1 (1984), σσ. 12–18.
Σόλων Μακρής: Ο αισθητικός Παπανούτσος, Νέα Εστία 112 (1982), σσ. 1389–1394.
Μιχαλάκης Μαραθεύτης: Ο Ευάγγελος Παπανούτσος ως παιδαγωγός, Ζήνων 3 (1982), σσ. 21–26.
Ευάγγελος Μουτσόπουλος: Ο Παπανούτσος ως ιστορικός της νεοελληνικής φιλοσοφίας, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 1 (1984), σσ. 9–11
Ευάγγελος Μουτσόπουλος: Ο Παπανούτσος και η νεοελληνική φιλοσοφία, Νέα Εστία 112 (1982), σσ. 1332–1338.
Θ. Νικόλας: Η αποσύνθεση της αστικής ιδεολογίας στην ‘κριτική φιλοσοφία’ του Ε. Παπανούτσου, Επαναστατική Μαρξιστική Επιθεώρηση 28 (1982), σσ. 26–27.
Παναγιώτης Νούτσος: Η ‘μορφολογία της ιστορίας’ του O. Spengler στο έργο του Ε. Π. Παπανούτσου, Δωδώνη 9 (1980), σσ. 27–38.
Νίκος Ψημμένος: Ε. Π. Παπανούτσος (1900–1982). Πρόσφατες ερμηνευτικές προσεγγίσεις του φιλοσοφικού έργου του, Μαντατοφόρος 21 (1983), σσ. 7–14.
Θεοφάνης Σταύρου: Ευάγγελος Παπανούτσος. Ο φιλόσοφος, ο παιδαγωγός, ο κριτικός, Τομές 67 (1980), σσ. 4–9.
Δώρος Θεοδούλου: Η Γνωσιολογία του Ε. Π. Παπανούτσου, Ζήνων 3 (1982), σσ. 7–11.
Φανούριος Κ. Βώρος: Ο Ευάγγελος Παπανούτσος ως παιδαγωγός, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 1 (1984), σσ. 19–25."

Για όσους αναγνώστε θέλουν επίσης να γνωρίζουν κάποιες περικοπές από έργα του Παπανούτσου, παραθέτω το δύο-τρεις που βρήκα εξαιρετικά ενδιαφέρουσες και βρίσκονται στον εξαίρετο ιστότοπο του cognosco. 

Ευάγγελος Παπανούτσος: Η παιδαγωγική αξία της Ιστορίας - Cognosco Team

Ευάγγελος Παπανούτσος: Η μετάβαση από το θρησκευτικό Μύθο στο φιλοσοφικό Λόγο - Cognosco Team

Ευάγγελος Παπανούτσος: Το σχετικό και το απόλυτο - Cognosco Team