Οι "δόρυ φέροντες" του διαστήματος

1ο μέρος: "Οι σύγxρονοι δορυφόροι" 

Γέμισε το διάστημα από δόρατα; Γιατί -κατά κυριολεξία- δορυφόρος είναι αυτός που κρατά δόρυ.  

Ούτε η Σελήνη "φέρει δόρυ" καθώς γυρίζει γύρω από τη Γη, ούτε τα χιλιάδες τεχνητά κατασκευάσματα που εκτόξευσε ο άνθρωπος στο διάστημα για να γυρίζουν και αυτά γύρω (όπως όλοι ξέρουμε, η πρώτη κοσμοϊστορική θέση σε τροχιά έγινε από τους Σοβιετικούς επιστήμονες με τον Sputnik-1 την 4η Οκτωβρίου 1957).

Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά: 

Η αρχαία λέξη δορυφόρος, κατ' επέκταση της κυριολεξίας της, σήμαινε και τον οπλισμένο -με δόρυ- σωματοφύλακα και τελικά απλά τον συνοδό. 

Στο "Ετυμολογικό Λεξικό" του Γ. Μπαμπινιώτη αναφέρεται ότι: "Ήδη από την ελληνιστική εποχή η λέξη χρησιμοποιείται σε αστρολογικά κείμενα, για να δηλώσει ουράνια σώματα που φαίνονταν να περιτρυγυρίζουν άλλα (πβ Παύλ. Αλεξ. Εισαγωγ. 19: η δε Σελήνη [...] δορυφόρους δε έχει τον του Άρεως και τον της Αφροδίτης αστέρα)."

Επίσης, στην ομάδα του FB "Διαβάζω και μαθαίνω καθημερινά" (7/11/2013) βρήκα και άλλες αναφορές (citations) στην αρχαία ελληνική γραμματεία περί αστρονομίας:
(https://www.facebook.com/534360879930512/posts/pfbid02SWoa5BSSEE8MtTKbfAvwtWFwngjtwA6x26qSrFiHjqHx63QWcbwiVERG4jzBUkxgl/?d=n)

"...Από τους ελληνιστικούς χρόνους (Πλούταρχος, Αρέσκοντα τοις Φιλοσόφοις 2,23,6: «δι’ οὗ φέρεται λοξοπορῶν ὁ ἣλιος, και κατά δορυφορίαν των τροπικῶν κύκλων», Πτολεμαίος Τετράβιβλος και Σέξτος ο Εμπειρικός, Προς Μαθηματικούς), η λέξη αρχίζει να αποκτά την αστρονομική της σημασία, η οποία ολοκληρώνεται κατά τους νεώτερους χρόνους μέσω της λατινικής αντίστοιχης «satelles» (από τον αστρονόμο Κέπλερ που την χρησιμοποιεί με τη σημερινή έννοια του δορυφόρου ενός πλανήτη). Από τη χρήση αυτού του όρου (satellite στην αγγλική) με μεταφραστικό δάνειο επανήλθε και ο όρος στη νεοελληνική..."

Άρα από την αρχαιότητα έχουμε το χαρακτηρισμό των δευτερευόντων σωμάτων, αυτών που περιφέρονται γύρω από άλλα ουράνια σώματα ως δορυφόρων (συνοδών). Δεν είναι όμως βέβαιο ότι οι αναφορές αυτές είχαν τη συχνότητα και τη σημασιολογική βαρύτητα ώστε να παγιωθεί ένας νέος χαρακτηριστικός αστρονομικός όρος και να καταχωρηθεί τελικά στο απόθεμα του αρχαίου αστρονομικού λεξιλογίου, το οποίο παρέλαβαν οι νεώτεροι αστρονόμοι και από όπου αντλούσαν για τις δικές τους νέες ανακαλύψεις.

Αυτό μάλλον θα φανεί από το πώς ξεκίνησε η χρήση της λέξης στη νεώτερη αστρονομία (αντιγράφω από τη Βικιπέδια και καθώς αυτό το κομμάτι της ελληνικής έκδοσης είναι απευθείας μετάφραση του αντίστοιχου της Wikipedia, η ιστορική διαδρομή της λέξης, όπως αναφέρεται, είναι με μεγάλη πιθανότητα η μόνη που έχει καταγραφεί):  

"Ο πρώτος γνωστός φυσικός δορυφόρος ήταν η Σελήνη, αλλά θεωρήθηκε «πλανήτης» μέχρι την εισαγωγή του "De Revolutionibus orbium coelestium" από τον Κοπέρνικο το 1543. Μέχρι την ανακάλυψη των δορυφόρων του Γαλιλαίου τον Ιανουάριο του 1610 δεν υπήρχε καμία ευκαιρία για αναφορά στα αντικείμενα αυτά ως μια τάξη. Ο Γαλιλαίος επέλεξε να αναφερθεί στις ανακαλύψεις του ως "Planetæ" («πλανήτες»), αλλά αργότερα οι ερευνητές επέλεξαν άλλους όρους για να τους ξεχωρίσουν από τα αντικείμενα στα οποία βρίσκονταν σε τροχιά.

Ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο "δορυφόρος" για να περιγράψει τα περιστρεφόμενα σώματα ήταν ο Γερμανός αστρονόμος Γιοχάνες Κέπλερ στο φυλλάδιο του "Narratio de Observatis a se quatuor Iouis satellitibus erronibus" το 1610. Παράγει τον όρο από τη λατινική λέξη "satelles", (βλέπε ετυμολογία στη Σημείωση [1]) που σημαίνει "φύλακας", "συνοδός" ή "σύντροφος", επειδή οι δορυφόροι συνόδευαν τον πρωταρχικό πλανήτη τους στο ταξίδι του μέσω των ουρανών.

Ο όρος δορυφόρος έγινε έτσι ο κύριος όρος για την αναφορά σε ένα αντικείμενο που περιστρέφεται γύρω από έναν πλανήτη, καθώς απέφυγε την αμφισημία του «φεγγαριού». Το 1957, ωστόσο, η έναρξη του τεχνητού αντικειμένου Sputnik δημιούργησε την ανάγκη για μια νέα ορολογία. Οι όροι τεχνητός δορυφόρος και τεχνητό φεγγάρι εγκαταλείφθηκαν πολύ γρήγορα υπέρ του απλούστερου δορυφόρου και, κατά συνέπεια, ο όρος έχει συνδεθεί κυρίως με τεχνητά αντικείμενα που πετούν στο διάστημα - συμπεριλαμβανομένων, μερικές φορές, ακόμη και εκείνων που δεν βρίσκονται σε τροχιά γύρω από έναν πλανήτη.

Λόγω αυτής της αλλαγής νοήματος, ο όρος "φεγγάρι", ο οποίος συνέχισε να χρησιμοποιείται με τη γενική του έννοια σε έργα λαϊκής επιστήμης και μυθοπλασίας, έχει ανακτήσει την αξιοπιστία του και τώρα χρησιμοποιείται εναλλακτικά με τον όρο "φυσικός δορυφόρος", ακόμη και σε επιστημονικά άρθρα..."

Είναι απίθανο ο Κοπέρνικος και κυρίως ο Γαλιλαίος (που ανακάλυψε τους τέσσερις μεγάλους δορυφόρους του πλανήτη Δία) να μην είχαν χρησιμοποιήσει ένα υφιστάμενο χαρακτηριστικό αστρονομικό όρο. Αντίθετα ο Γαλιλαίος χρησιμοποίησε το διαθέσιμο όρο "πλανήτες" για τα "φεγγάρια" του Δία. Άρα ο Κέπλερ πρέπει να άντλησε από το λατινικό διαθέσιμο απόθεμα όρων για το "συνοδό".

Άρα μάλλον δεν πρόκεται για αντιδάνειο και έχει δίκιο το Βικιλεξικό ότι πρόκετιται για νεώτερο σημασιολογικό δάνειο από τα γαλλικά. Να πώς το περιγράφει:

"δορυφόρος < (διαχρονικό δάνειο) αρχαία ελληνική δορυφόρος < δόρυ + -φόρος (φέρω) και σημασιολογικό δάνειο από τη γαλλική satellite (ή αγγλική)"

2o μέρος: Ο πιο διάσημος "δορυφόρος" (τουλάχιστον μέχρι την 4η Οκτωβρίου του 1957):

Με την ευκαιρία της αναζήτησης για τη σύγχρονη χρήση της λέξης ας μιλήσουμε -στα γρήγορα- και για το περίφημο άγαλμα του Δορυφόρου του Πολύκλειτου. Διότι αν άκουγες για "δορυφόρο" κατά την ελληνική αρχαιότητα, μάλλον για το άγαλμα θα μιλούσαν παρά για τα "φεγγάρια" της Σελήνης (οι δορυφόροι ως σωματοφύλακες-συνοδοί πρέπει να είχαν εκλείψει πριν την αρχαϊκή εποχή).

Ο περίφημος Δορυφόρος ήταν χάλκινο άγαλμα του Πολύκλειτου, ο οποίος ήταν διάσημος γλύπτης ανθρώπινων -ανδρικών- σωμάτων κατά την κλασσική εποχή (όπως ο Φειδίας χαρακτηρίζεται αντίστοιχα ως γλύπτης των θεών). Μάλιστα ο Πολύκλειτος έγραψε και την πρώτη στην ιστορία γραπτή πραγματεία περί τέχνης με το όνομα "Κανών".

Ως έμπρακτη επίδειξη (απόδειξη;) των αρμονικότερων αναλογιών του ανδρικού σώματος -όπως περιγράφονται στον "Κανόνα"- ο γλύπτης χύτευσε το άγαλμα περί το 440 π.Χ. και έκτοτε ο Δορυφόρος έγινε πραγματικός κανόνας της γλυπτικής τού ανδρικού σώματος για όλη την κλασική, ελληνιστική και ρωμαϊκή αρχαιότητα. Οι επιρροές του αρχαίου προτύπου στη στάση και τις αναλογίες διαφαίνονται ακόμη και στον Δαυϊδ του Μιχαηλάγγελου.

Οι αναλογίες δεν είναι τέλειες (το κεφάλι είναι κάπως υπερμεγέθες, οι οσφυικοί μύες πιο έντονοι και γενικά η κατακευή το κορμού είναι πιο ρωμαλέα από ότι σε ένα σημερινό "ιδανικό" ανδρικό κορμί). Αλλά ας μη μπούμε σε αισθητικές κρίσεις, γιατί το άρθρο θα γινόταν όχι μόνο μακροσκελές (ήδη το εγκυκλοπαιδικό κομμάτι για τη σημερινή χρήση τής λέξης πήρε μεγάλη έκταση) αλλά και εξόχως υποκειμενικό.

Από μια μικρή έρευνα στο διαδίκτυο επέλεξα (και αντιγράφω από) την Πηγή 1 (βλ. κατωτέρω) για μια ευσύνοπτη αλλά και περιεκτική και ακριβή περιγραφή του αγάλματος, η οποία δεν μπαίνει σε βαθειά αισθητική αποτίμηση: 

«Ο δορυφόρος» του Πολυκλείτου ή «Κανών» (440-430 π.Χ.)  αποτελεί το υπόδειγμα των αναλογιών που θα έπρεπε να έχει η απεικόνιση της ανδρικής μορφής κατά την όρθια στάση. Το σώμα παρουσιάζεται σαν να ελίσσεται γύρω από τον κατακόρυφο άξονα. Εφαρμόζοντας τη συμμετρία επιτυγχάνει την ισορροπία μέσα από την αντίρροπη κίνηση. Το βάρος του σώματος στηρίζεται στο δεξί σκέλος με το αντίστοιχο χέρι να πέφτει άτονο προς τα κάτω. Αντίθετα, το αριστερό σκέλος είναι χαλαρό -τα δάχτυλα μόλις αγγίζουν το έδαφος- και στρέφει λοξά προς τα έξω με το γόνατο τελείως μετωπικό. Το αντίστοιχο χέρι λυγισμένο έφερε στον ώμο δόρυ («Ο δορυφόρος»). Ισοζυγίζοντας αυτές τις αντίρροπες δυνάμεις, ο γλύπτης έφτασε στην πραγμάτωση της τέλειας συμμετρίας. Ο δορυφόρος είναι περισσότερο ογκηρός, με τετράγωνη φόρμα.

• ρωμαλέο σώμα, μορφή που μόλις έχει εισέλθει από την εφηβεία στην ωριμότητα (η ιδανική στιγμή ακμής)
• ρεαλιστική και άνετη στάση, που αποδίδει στη μορφή φυσικότητα και χάρη. (από τη γλυπτική στην πλαστική τέχνη).
• το βλέμμα απομακρύνεται από τον θεατή,
• το πρόσωπο αποκτά έκφραση για να αποδοθεί το ήθος και το πάθος
• μύες και φλέβες, μαλλιά και μισάνοιχτα χείλη, αισθητοποιούν ότι υπάρχει η πρόθεση να δοθεί στο άγαλμα πνοή ζωής.
• σηματοδοτείται το πέρασμα στην κλασική εποχή: ισορροπία ρεαλιστικής απεικόνισης – μίμησης και εξιδανίκευσης της αντρικής μοφής (ιδανική συμμετρία – τέλεια υπολογισμένες αναλογίες)
• δημιουργείται ο «αυστηρός ρυθμός» που θα αναδείξει το ιδεώδες του μέτρου μέσα από την απλότητα και τη σύνθεση του αθλητικού σώματος με τη νηφάλια και σοβαρή έκφραση που παραπέμπει στην ψυχική αρετή (αισθητική εκπλήρωση του ανθρωπιστικού ιδεώδους της κλασικής εποχής, του «καλού καγαθου» πολίτη).

Αυτή η επιγραφή δίνει μια καλή αφορμή για να εμβαθύνει κανείς στην δική του υποκειμενική πρόσληψη του "Κανόνα".

Ατενίστε, κρίνετε, απολαύστε!

Πηγές:

1. Ο Κανών του Πολυκλείτου - Επανάληψη Ι · Lectores et Recitatores

2. Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία της (greek-language.gr)

3. Δορυφόρος (άγαλμα) - Βικιπαίδεια (wikipedia.org)

Σημειώσεις:

[1]: η ετυμολογία του satelles παρέχεται στο Wictionary.

Three possibilities are:

• From Old Latin *satro- (“enough, full”) + *leyt- (“to let go”), perhaps comparable to Proto-Germanic *fulgāną (English follow), which might be composed of roots with similar meaning.
• From Etruscan 𐌆𐌀𐌕𐌋𐌀𐌈 (zatlaθ) "follower, guard", maybe connected with camunian zaθalas and zaθaú "stability".^[1]
• From Old Latin *satellus, diminutive of *satḗr (“the possessor”), ultimately from Proto-Indo-European *tek- (“to receive, obtain”) (whence also Ancient Greek κτάομαι (ktáomai) and Old Persian 𐎧𐏁𐏂𐎱𐎠𐎺𐎠 (x-š-ç-p-a-v-a /⁠xšaçapāvā⁠/)).^[2]

'Αρα αρχικά έχουμε μάλλον σημασία κτήσης και στη συνέχεια μόνο περνάμε στο συνοδό. 

1. attendant, guard, bodyguard synonym ▲

   Synonym: stīpātor

2. accomplice, follower

   tibi apparuit inter Seianianos satellites mortem unam patere servitutis fugam.

   It was clear to you that, surrounded as he was by the followers of Sejanus, death was the only way to escape from slavery.