Μια (Νέα) Σμύρνη πέραν του Ατλαντικού!

Δεν θυμάμαι ακριβώς πώς έφτασα να μάθω για αυτή τη "Νέα Σμύρνη". Νομίζω ότι διάβαζα για κάποιον παράνομο που βρέθηκε στην επικαιρότητα στις Η.Π.Α. και κατά το δρομολόγιό του διέβη από κάποια πόλη που λεγόταν «New Smyrna» στην πολιτεία της Florida (ονομαζόταν Φλορίδα αρχικά -ισπανιστί, η «ανθούσα»- και όχι Φλόριδα -αγγλιστί-). Αναζητώντας το λήμμα στη Wikipedia έμαθα ότι πίσω από την ονομασία υπάρχει μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία αλλά ακόμα πιο σημαντική είναι ανακάλυψη ότι η ιστορία αυτή αφορά την πρώτη -ομαδική- εγκατάσταση Ελλήνων στη Βόρεια Αμερική! Είναι συνεπώς ένας ιστορικός, μοναδικός τόπος, εντελώς άγνωστος στην Ελλάδα.

Διαβάζω λοιπόν στην Wikipedia ότι στη σημερινή θέση υπήρχε βαλτώδης έκταση που δόθηκε ως «φέουδο» (εδαφική παραχώρηση) σε κάποιον Άγγλο «επενδυτή», ώστε να δημιουργήσει εκεί μια φυτεία. Η Φλορίδα, αρχικά ισπανική αποικία ήδη από την εποχή του Φιλίππου Β’ της Ισπανίας (1527-1598), πέρασε στην αγγλική κυριαρχία με τη Συνθήκη των Παρισίων το 1763, με την οποία τερματίστηκε ο Επταετής Πόλεμος. Η νικήτρια Αγγλία αναδείχθηκε μοναδική υπερδύναμη της εποχής και καρπώθηκε μεγάλο μέρος των εδαφών που έλεγχαν οι Ισπανοί και οι Γάλλοι στο έδαφος του σημερινού Καναδά και των σημερινών Η.Π.Α.

Με την οικονομικά φιλελεύθερη -καπιταλιστική- μέθοδο εκμετάλλευσης που εφάρμοζε η Αγγλία για τις υπερπόντιες κτήσεις της (Εταιρία των Ανατολικών Ινδιών κ.λπ.), τα νέα εδάφη παραχωρήθηκαν προς αξιοποίηση σε ιδιώτες-επενδυτές. Την εν λόγω περιοχή ανέλαβε κάποιος -καλώς δικτυωμένος όπως φαίνεται- Σκώτος ιατρός με το όνομα Dr. Andrew Turnbull (“T.”,) ώστε να εγκαταστήσει εκεί αποικία και να αναπτύξει φυτείες καννάβεως (hemp, φυτό με μεγάλη ποικιλία βιομηχανικών εφαρμογών), ζαχαρότευτλα (sugarcanes, λόγω της έκρηξης ζήτησης ζάχαρης στην Ευρώπη) και indigo (η ακριβής μετάφραση είναι «ινδική» και είναι φυτό που παράγει το χαρακτηριστικό μπλε χρώμα λουλακί, με το οποίο βάφονταν τα blue jeans -εξ ου και το indigo-denim- και η ζήτησή του ως χρωστική ουσία υφασμάτων ήταν τεράστια εκείνη την εποχή).

Η ονομασία "Νέα Σμύρνη" (New Smyrna) δόθηκε στην εγκατάσταση από τον T. λόγω της συζύγου του, η οποία είχε καταγωγή από την Σμύρνη, από τη μια και μοναδική, τη δοξασμένη ελληνική Σμύρνη, αυτή της Μικρασίας. Όμως η Gracia Dura Bin δεν ήταν καν Ελληνίδα αλλά Γαλλίδα, κόρη Γάλλου εμπόρου εγκατεστημένου στη Σμύρνη. Δεν ήταν «the daughter of a Greek London merchant» όπως γράφεται στο λήμμα New Smyrna.

Διακρίνουμε εδώ ένα ιστορικό ίχνος της κυριαρχίας των Γάλλων εμπόρων στο εξωτερικό εμπόριο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (“ΟΑ”) μέσω των Διομολογήσεων που είχαν συνάψει τα δύο στέμματα (ήδη από την εποχή του Φραγκίσκου Α’ της Γαλλίας, το 1536 και αργότερα επί Λουδοβίκου ΙΕ’ το 1740). Οι Γάλλοι έμποροι είχαν σχεδόν το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου, ιδρύοντας εμπορεία και εγκαθιστώντας  προξένους (Γάλλους ή ντόπιους Έλληνες) σε όλα τα εξαγωγικά λιμάνια της ΟΑ. Η πρωτοκαθεδρία τους κράτησε μέχρι και τους Ναπολεόντειους Πολέμους. Πάντως, η κόρη του «σμυρνιού» εμπόρου Jean Baptiste Robin, φαίνεται ότι αγαπούσε τόσο πολύ τη Σμύρνη ώστε να πείσει τον σύζυγό της για μια τέτοια αφιέρωση.

Η καταγωγή της συζύγου, παρ’ ότι μη Ελληνίδα, ίσως έπαιξε κάποιο ρόλο (δεν είναι ξεκάθαρο από τα γραφόμενα) για την επιλογή του T. να αναζητήσει Έλληνες εργάτες για τη νέα αποικία. Ίσως όμως ο T. οδηγήθηκε σε αυτή την επιλογή από άλλες σχετικές προτάσεις συναδέλφων και συνεργατών του ή από ανεξάρτητες εμπορικές πληροφορίες.

Στο λήμμα Minorcans, το οποίο αναφέρεται στην ονομασία των απογόνων των πρώτων αποίκων που έφερε μαζί του ο T., οι περισσότεροι των οποίων (περίπου 20.000-26.000) ζουν ακόμη στο St. Augustine, πόλη περίπου 100 χλμ. βορειότερα της New Smyrna, τα πράγματα φαίνεται να είναι κάπως συγκεχυμένα.

Είναι λογικοφανές το ότι ο T. κατευθύνθηκε προς την Εγγύς Ανατολή για να προσλάβει εργάτες (είτε Έλληνες είτε άλλης εθνικότητας), παρακινημένος ίσως από τη σύζυγό του. Δε νομίζω ότι είχε ιδιαίτερη προτίμηση στην εθνικότητα των εργατών, αρκεί να ήταν αρκετά πρόθυμοι και επίσης ενδεείς, ώστε να πειστούν να τον ακολουθήσουν σε αποστολή μέγιστης δυσκολίας, σε άγνωστα μέρη, πέραν του Ατλαντικού, μετά από ταλαίπωρο και -κυρίως- επικίνδυνο ταξίδι.

Ξεκίνησε από τη Μενόρκα· μετά πέρασε στο Λιβόρνο και από εκεί στην «κύρια» Ελλάδα, πάντα σε αναζήτηση εργατών. Μπορεί να υποθέσει κανείς ότι στην Ελλάδα αναζήτησε σκόπιμα Μανιάτες εργάτες. Έχει μια λογική βάση αυτό, με την έννοια ότι η Μάνη ήταν σχεδόν αυτόνομη, μη υποδουλωμένη, συνεπώς μπορούσε να του παρέχει -με μία επίσκεψη πρόσκληση- ένα συμπαγή πληθυσμό αποίκων που δεν ήταν υποχρεωμένοι να παραμείνουν στην ΟΑ, δεμένοι στον τόπο τους με καθεστώς ημι-δουλοπαροικίας, τέτοιο που ίσχυε σε άλλες πεδινές περιοχές της Ελλάδας. Είναι επίσης απίθανο να είχε σκοπό ο T. να απευθυνθεί σε ορεσίβιους πληθυσμούς που ήταν μικροκαλλιεργητές και σχετικά ελεύθεροι απέναντι στην Οθωμανική εξουσία (λογοδοτούσαν μόνο στους προεστούς, δημογέροντες και κοτσαμπάσηδες).

Διαβάζουμε ότι δεν είχε μεγάλη επιτυχία η στρατολόγηση στον ελληνικό χώρο. Αναφέρονται περίπου 200 στρατολογήσεις μεταναστών, που δεν είναι λίγες, ήταν όμως πολύ μικρότερος αριθμός από αυτόν που στόχευε ο T. Όμως, κάποιοι μεσάζοντες (agents) του βρήκαν -λέει- πρόθυμους εργάτες-αποίκους από τον μικρό πληθυσμό των Μανιατών αποίκων της Κορσικής!

Αυτοί οι Μανιάτες της Κορσικής, είναι μια ξεχωριστή και πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία, που θα πρέπει να τη διηγηθούμε ξεχωριστά. Για μια σχετική εισαγωγή παραπέμπω στη Βικιπαίδεια, αλλά και σε ένα ιδιωτικό ιστότοπο για απόδημους Έλληνες, με πολύ ενδιαφέρον υλικό.

Παραθέτω το χρονικό με πολύ συντομία: οι πρώτοι 750 περίπου Μανιάτες μετανάστευσαν στην Κορσική το 1676, ως προσκεκλημένοι της Δημοκρατίας της Γένοβας, που τότε εξουσίαζε το νησί. Εγκαταστάθηκαν σε τόπο σχετικά άγονο, αλλά οι Μανιάτες μάλλον είδαν το κορσικανό έδαφος διαφορετικά, ως πραγματικό χώμα, μια σαφή αναβάθμιση σε σχέση με τις απροσμέτρητες πέτρες της Μάνης.

Για αρκετές γενιές -περίπου οκτώ, μέχρι να εκλείψει οριστικά η διακριτή τους παρουσία στο νησί- ρίζωσαν στον νέο τόπο με κόπο και πολλές δυσκολίες, αρχικά σε πέντε κοντινά μεταξύ τους χωριά. Αλλά βρίσκονταν σε διαρκή αντιπαράθεση με τους γηγενείς, για λόγους οικονομικούς (η στενότητα τόπου), πολιτικούς (θεωρούνταν εγκάθετοι των γενουατών) αλλά και θρησκευτικούς (θεωρούνταν ορθόδοξοι αποστάτες). Περί το 1745, λίγο πριν την εποχή που μας ενδιαφέρει για την αποικία της New Smyrna (1767-1768), αρκετοί Μανιάτες της Κορσικής έφυγαν για την Μενόρκα, λόγω των αντιπαραθέσεων με τους ντόπιους. Πάντως η πλειοψηφία παρέμεινε στην Κορσική.

Για τους λόγους αυτής της αφήγησης δεν θα ασχοληθώ περισσότερο με τα επόμενα επεισόδια της αποικίας των Μανιατών της Κορσικής, αλλά θα σημειώσω ότι το 1767, όταν έψαχνε εκεί για εργάτες ο Τ., στη Μενόρκα σίγουρα υπήρχαν κάποιοι Μανιάτες της Κορσικής. Η διήγηση στο λήμμα Minorcans λέει ότι πέραν των 200 «Ελλήνων» της κύριας Ελλάδας που δέχτηκαν τα συμβόλαια που διαφήμιζε ο Τ., βρέθηκαν και αρκετοί Μανιάτες της Κορσικής (δε μας λέει πόσοι) που δέχτηκαν να συμβληθούν με τον T. Το συμβόλαιο προέβλεπε καθεστώς οιωνεί δουλοπαροικίας, με αντάλλαγμα την απόδοση γης μετά από διάστημα 9 ετών. Φαίνεται ότι η αμβίβολης αξίας μέλλουσα αμοιβή ήταν επαρκής για κάποιους Μανιάτες ώστε να ριψοκινδυνέψουν το υπερατλαντικό ταξίδι και να αναλάβουν σκληρή εργασία στις άγνωστες συνθήκες των τροπικών φυτειών. Ήταν πάντως αποφασισμένοι να εγκατασταθούν στην άγνωστη και επικίνδυνη Αμερική και να ρίξουν οριστικά «μαύρη πέτρα» στην Μάνη!

Ο T. επέστρεψε για αναζήτηση των υπόλοιπων εργατών στη Μενόρκα, όπου κατάφερε να συμπληρώσει -και με το παραπάνω- τον αριθμό που είχε ως αρχικό στόχο. Μαθαίνουμε πως έφυγε τελικά από εκεί το 1768, με 1403 περίπου αποίκους-εργάτες, άνδρες και γυναίκες, στοιβαγμένους σε 8 πλοία. Δυστυχώς, οι 148 από αυτούς (πάνω από 1 στους 10) πέθαναν κατά το ταξίδι.

Ο προγραμματισμός του «επενδυτή» Τ. (προϋπολογισμός κόστους εγκατάστασης, προμήθειες, εργαλεία, πρόβλεψη στέγασης) ήταν άθλιος, αλλά πανάθλιες κατέληξαν να είναι και οι συνθήκες εργασίας στις φυτείες. Τα εδάφη ήταν ακατάλληλα και ελώδη και το κλίμα δύσκολο. Η άγρια πανίδα (κροκόδειλοι, φίδια κ.λπ.), αλλά και οι εχθρικοί και βίαιοι γύρω ιθαγενείς, απέτρεπαν τους αποίκους από το να επεκταθούν σε άλλα εδάφη, έστω για να εξασφαλίσουν την τροφή τους. Επιπλέον, οι «κεφαλαιούχοι» ήταν σκληροί και άτεγκτοι, αδιάφοροι για το κόστος ζωής που θα ανάλωνε η επένδυσή τους. Μέχρι το τέλος της πρώτης χρονιάς, 450 άποικοι είχαν πεθάνει (μάλλον συμπεριλαμβάνονται και οι 148 του ταξιδιού).

Με όλες αυτές τις αντίξοες συνθήκες και μετά από ξηρασίες που δυσκόλεψαν ακόμη περισσότερο την κατάσταση, οι άποικοι στασίασαν το 1777, όταν ο Τ. θεώρησε πως το διάστημα των 9 ετών του συμβολαίου τους ξεκινούσε να μετρά από την στιγμή που η αποικία θα αποπλήρωνε τα χρέη της, κάτι που ακόμη δεν είχε πετύχει.

Πρόκειται για κλασσική δόλια βρετανική πρακτική: να εγγράφονται με επισημότητα σε συμβόλαιο οι υποχρεώσεις και τα δικαιώματα μιας συναλλαγής, αλλά με αρκετά περίπλοκο και αμφιλεγόμενο τρόπο, δίνοντας έτσι μια επίφαση νομιμότητας και ακεραιότητας στη δικαιοπραξία. Εκ των υστέρων, οι Εγγλέζοι ερμηνεύουν κατά το συμφέροντα τρόπο τα αμφιλεγόμενα σημεία, με επίκληση σε κάποιες ανώτερες «αρχές δικαίου», θεμελιώνοντας έτσι την καταπάτηση του συμβολαίου με βάση το «Δίκαιο». Το ίδιο συμβαίνει διαχρονικά και με τις διεθνείς σχέσεις και τη διπλωματία των Βρετανών. Δεν στεφανώθηκε άδικα άλλωστε η Βρετανία με το αποκρουστικό παρωνύμιο «Δόλια Αλβιώνα» “Perfidious Albion”!

Στην εννιαετία λοιπόν, το 1777, οι άποικοι στασίασαν και έφυγαν ομαδικώς προς την πόλη-οχυρό St. Augustine, η οποία βρισκόταν περίπου 100 χλμ. βορειότερα. Ζήτησαν εκεί καταφύγιο από τον Κυβερνήτη της Ανατολικής Φλόριντα, Patrick Tonyn, ο οποίος φαίνεται ότι ανέγνωσε με ορθό και δίκαιο τρόπο τα συμβόλαια (δεν υπήρξε τιμωρητική πράξη, ούτε διαβάζουμε για νομικές αντεκδικήσεις από τον Τ. και τους λοιπούς επενδυτές), τους απελευθέρωσε από τις υποχρεώσεις τους και τους εγκατέστησε έξω από το τειχισμένο οχυρό (το είχαν κτίσει οι Ισπανοί), διευρύνοντας τον πυρήνα της πόλης, η οποία ως έδρα του Κυβερνήτη, ήταν η de facto πρωτεύουσα της Βρετανικής Ανατολικής Φλόριντα.

Λίγο αργότερα, το 1783, με την υπογραφή της Ειρήνης των Παρισίων, η Φλόριντα έγινε πάλι Φλορίδα, επιστρέφοντας στην εξουσία του Ισπανικού Στέμματος. Οι άποικοι Minorcans,[1] όμως παρέμειναν, ως πλειοψηφία πλέον του πληθυσμού. Παρέμειναν και όταν η περιοχή πέρασε στην δικαιοδοσία των Η.Π.Α. το 1819 (η πόλη παρέμεινε ως δεύτερη πρωτεύουσα τις Αμερικανικής Φλόριντα μέχρι και το 1824, όταν η πρωτεύουσα μεταφέρθηκε οριστικά στο Tallahassee.

Ας εστιάσουμε στο ελληνικό στοιχείο αυτής της αποικίας. Από τα λήμματα της Wikipedia που είδαμε πριν, δεν έχουμε σαφή στοιχεία για το πόσοι ξεχωριστά ήταν οι Έλληνες από την κύρια Ελλάδα, από τους κορσικανούς Μανιάτες και από αυτούς που είχαν ήδη βρεθεί στην Μενόρκα, ούτε πόσοι ελληνικής καταγωγής άποικοι πέθαναν κατά το ταξίδι.

Από την επιγραφή που έχει εντοιχισθεί από τους κατοπινούς ελληνικής καταγωγής απόγονους των πρώτων αποίκων στο «Σπίτι των Avero» (Avero House) στο St. Augustine (κτίσμα το οποίο έχει αγοραστεί από την Αρχιεπισκοπή Αμερικής, αναπαλαιώθηκε για να επανέλθει στην αρχιτεκτονική κατάσταση της εποχής του 1730 και σήμερα φιλοξενεί το παρεκκλήσι του Αγίου Φωτίου, καθώς και ένα μικρό μουσείο για την παρουσία των Ελλήνων στο St. Augustine), μαθαίνουμε ότι οι πρώτοι ελληνικής καταγωγής άποικοι που έφτασαν στην αποικία της New Smyrna ήταν περίπου 400. Ήταν οι τολμηροί πρώτοι οργανωμένοι Έλληνες και Ορθόδοξοι που εγκαταστάθηκαν στη Βόρεια Αμερική!

Δεν ξέρουμε πόσοι Μανιάτες κατάφεραν τελικά, μετά τα 9 χρόνια κακουχίας, να επιζήσουν και να εγκατασταθούν στο St. Augustine Αλλά η πόλη αυτή που διατηρεί περήφανα τον τίτλο της πόλης με την πιο παλαιά και συνεχή εγκατάσταση πληθυσμού στην Ηπειρωτικές Η.Π..Α., είναι ταυτόχρονα και η πρώτη πόλη μόνιμης εγκατάστασης Ελλήνων μεταναστών στις Η.Π.Α.!

Ορθά λοιπόν η Αρχιεπισκοπή αγόρασε ένα κτίριο και εγκατέστησε το παρεκκλήσιο του Αγίου Φωτίου και εξόπλισε το μικρό μουσείο με ιστορίες και παραστάσεις από την πρώτη εγκατάσταση, αλλά και με βυζαντινές εικόνες, άμφια και φωτογραφίες εκκλησιαστικού περιεχομένου (μάλλον από το Άγιον Όρος).

Παραπέμπω στο σχετικό σύνδεσμο για το σπίτι-παρεκκλήσι-μουσείο, ώστε να δείτε τις φωτογραφίες τις οποίες έχουν αναρτήσει οι επισκέπτες από το εσωτερικό του.

Βλέποντας τις φωτογραφίες επιβεβαιώνεται ότι η Ορθοδοξία ήταν και παραμένει (παρά τον πόλεμο που της γίνεται κυρίως εδώ στην Ελλάδα, από σχεδόν όλες τις πολιτικές παρατάξεις) το ταυτοτικό στοιχείο του Ελληνισμού. Το διακρίνει κανείς καλύτερα αυτό έξω από την Ελλάδα. Όσο πιο μακριά μάλιστα από το Ελλαδικό κράτος βρίσκονται οι Έλληνες, τόσο πιο έντονα διακρίνεται αυτό.

Όπου εγκαταστάθηκαν οι Έλληνες στην ξενιτιά, όταν κατάφερναν να ορθοποδήσουν οικονομικά ως άτομα, να αποκτήσουν συνεργατικές σχέσεις με τους ντόπιους πληθυσμούς και ομαλές σχέσεις με την εντόπια πολιτική εξουσία, ως πρώτη δήλωση συνειδητοποιημένης παρουσίας μιας κοινότητας Ελλήνων, έκτιζαν ορθόδοξο ναό.

Είτε ο ξένος είτε ο Ελληνοαμερικανός επισκέπτης, θα δει σήμερα στο μουσείο του St. Augustine λιγότερα θέματα από την ιστορία της αποικίας και περισσότερα εκκλησιαστικά εκθέματα, θρησκευτικές εικόνες και φωτογραφίες που δηλώνουν την διαφορετικότητα των Ελλήνων με βάση τη θρησκεία τους.

Το μουσείο το λειτουργεί και το εκμεταλλεύεται προφανώς η Αρχιεπισκοπή, γι’ αυτό και στο μικρό πωλητήριο πωλούνται τα διάφορα γνωστά εκκλησιαστικά αντικείμενα (αγιογραφημένες εικόνες και μικρές εικονίτσες, κομποσκοίνια, λιβάνια και λιβανιστήρια, σταυροί κα τα λοιπά παρελκόμενα). Υπάρχει προφανώς ζήτηση.

Για να τελειώσω την δημοσίευση κάπως πιο ελαφρά, σε μια από τις φωτογραφίες βλέπω ότι πωλούνται και κάποια λίγα συσκευασμένα τρόφιμα, μερικά από αυτά που σηματοδοτούν την ελληνική κουζίνα και τον «ελληνικό τρόπο ζωής».

Διακρίνω λοιπόν:

• Μακαρόνια Νο2 (για παστίτσιο: πιστέψτε με, ΔΕΝ υπάρχουν στην Αμερική!) και κριθαράκι χοντρό (το μαντέψατε, για γιουβέτσι πάει). Τα έχει φέρει στη Φλόριντα ο ίδιος ο δόκιμος μοναχός Ακάκιος.
• Ντολμαδάκια κονσέρβα (γιαλαντζή), καθώς και βαζάκι με κληματόφυλλα.
• Ελιές Καλαμών και λάδι -αλίμονο!
• Χαλβάδες και λουκούμια.
• Ρίγανη αυθεντική και τσάι του βουνού (!), μαζί με άλλα ελληνικά βότανα.
• Αλάτι ελληνικό από αλυκή (εννοείται ότι είαν καλύτερο απο το ορυκτό αλάτι που χρησιμοποιούν οι Αμερικανοί).
• Γλυκά του κουταλιού (βλέπω σίγουρα συκαλάκι) αλλά και…
• Ελληνικό καφέ Λουμίδη (αθάνατε!) μαζί με τα σχετικά μπρίκια.

Το αποκορύφωμα; ο Νες Καφέ φραπέ (ούτε αυτό υπάρχει πουθενά στα σουπερμάρκετ της Αμερικής, μόνο για την Ελλάδα τον φτιάχνει η Nestle), η μεγάλη δόξα του νεοέλληνα, μαζί με το απαραίτητο αξεσουάρ του (ανάμεσα στα ντολμαδάκια και στα αμπελόφυλλα, στο προτελευταίο ράφι), την φραπεδιέρα (!) και μάλιστα με τον Άγιο Φώτιο -μάλλον- τυπωμένο πάνω στο σέικερ!!

Με τις ευλογίες και ικεσίες σου Άγιε και…στην υγεία των απανταχού Ελλήνων!!!

Σημειώσεις:

[1]: Η πλειοψηφία των Minorcans είναι προφανέστατα καταγωγής από τη Minorca (τότε Menorca). Αρκεί να διαβάσει κανείς την ιδιαίτερη κουζίνα που άφησε πίσω της η ιστορία του αποικισμού του St. Augustine.