Γύφτοι, Tσιγγάνοι ή Ρομά: ήταν πάντα διαφορετικοί αλλά όχι παραβατικοί. Σήμερα;

Η αφορμή της δημοσίευσης είναι το αποκαλυπτικό και -όπως πάντα- εμπεριστατωμένο άρθρο του Θάνου Τζήμερου στο Capital.gr "Ρομά, έγκλημα χωρίς τιμωρία!" για την σημερινή παραβατικότητα των Ρομά. Δεν κατονομάζει απλά το πρόβλημα, αλλά ξεσκεπάζει με πειστικά στοιχεία την αιτία της έλλειψης θεραπείας και της πολιτικής και οικονομικής "μαστρωπείας" που συσχετίζεται με το πρόβλημα. Συνιστώ να το διαβάσετε πριν ασχοληθείτε με τη δική μου δημοσίευση.

Απομονώνω μια φράση του άρθρου η οποία συνοψίζει την αιτία της επιδείνωσης της σχέσης των Ρομά με την υπόλοιπη κοινωνία (ως γύφτους τους ξέραμε πριν μας επιβληθεί "δια βοής" από τα ΜΜΕ ο πολιτικά ορθός όρος Ρομά). Η αναφορά γίνεται για τον αρχετυπικό τσιγγάνο Βαγγέλη, που όπως τόσοι άλλοι τσιγγάνοι παλαιότερα, πηγαινοέρχεται και αυτός με μια σακαράκα, εμπορευόμενος εποχιακά φρούτα το καλοκαίρι, ενώ το χειμώνα κάνει τον μικροπραματευτή. Ατημέλητος μεν, κατά την παράδοση της φυλής, τίμιος δε. Με κάμποσα εγγόνια στα 50 του -από τα 5 παιδιά του- σκέφεται όπως κάθε μπαλαμό-γονιός για την πρόοδο της γενιάς του, για τη βελτίωση της ζωής με αξιοπρέπεια. Εξ αφορμής αυτής της γνωριμίας του με το Βαγγέλη, λέει ο συγγραφέας για τους τσιγγάνους: "Δεν είχαν την καλύτερη σχέση με την ευταξία, όμως στο μεγαλύτερο ποσοστό τους κάλυπταν ανάγκες της Οικονομίας. Μετά ήρθε το κράτος, τα επιδόματα και το πολιτικό αλισβερίσι. Και το παιχνίδι χάθηκε."

Για την επιδεινούμενη τάση προς την παραβατικότητα, φταίει η φαυλοκρατία της μεταπολιτευτικής αποκεντρωμένης δημοκρατίας. Η ασυλλόγιστη -δήθεν- αποκέντρωση (η πραγματική εξουσία στη χώρα μας είναι σήμερα ακόμα πιο συγκεντρωτική από ότι παλαιότερα, όλο και πιο σφιχτά περιχαρακωμένη γύρω από τον πρωθυπουργικό πυρήνα της εκτελεστικής εξουσίας), που όταν θεσπίστηκε εξυπηρετούσε μόνο το σκοπό της διόγκωσης της γραφειοκρατείας και του δημοσιοϋπαλληλισμού, πολλαπλασίασε το δίκτυο και τις διαδρομές διαμοιρασμού δημοσίων πόρων, αυγατίζοντας αντίστοιχα και τη συχνότητα ανάδειξης αιρετών σε κάθε επίπεδο και σε κάθε πλαίσιο. Υποψήφιοι δημοτικοί σύμβουλοι, δήμαρχοι, περιφερειάρχες, βουλευτές σπεύδουν να θωπεύσουν υστερόβουλα τη μόνη κοινωνική ομάδα εντός των ελληνικών συνόρων η οποία παρουσιάζει  αειθαλή δημογραφική άνοδο και μάλιστα δυναμική.

Το λαβείν παραμένει η συντεταγμένη ψήφος (γι' αυτό και υπάρχει τοπικός ανταγωνισμός για την έκδοση εγγράφων εντοπιότητας). Το δούναι όμως έχει περάσει από τα λόγια (από τις υποσχέσεις του αέρα για τα βασικά της βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης, κλπ.) στην ωμή χρηματική συναλλαγή. Αυτή είναι η μία αιτία διαφθοράς του τρόπου ζωής και της συνείδησης των πάντα διαφορετικών αλλά άλλοτε συμπαθών γύφτων. Αυτή η πρώτη αιτία αναλογεί στην εσωτερική μας πολιτική ιδιαιτερότητα και οι ευνοούμενοι συναλλασσόμενοι είναι οι αιρετοί μας και -έμμεσα- ο πελατειακός τους κύκλος.

Η δεύτερη αιτία είναι η ιδεολογική ηγεμονία της κουλτούρας της ενσωμάτωσης και του δικαιωματισμού, που οδηγούν στην βίαιη ανατροπή της δημοκρατικής ισορροπίας προς όφελος της κάθε αυτοαποκαλούμενης μειοψηφίας. Διαβάστε το άρθρο για να νιώσετε τι ανθηρός μα ανήθικος μηχανισμός κατανάλωσης -ευρωπαϊκών κατά βάση- κονδύλιων περιδινείται γύρω από το πρόβλημα της "ευπαθούς" φυλής των Ρομά. Καλύτερα όμως να μιλήσει ο ίδιος ο Τζήμερος για την εξαπάτηση τόσο των Ρομά όσο και ημών των φορολογούμενων: "Όταν το κράτος δίνει λεφτά των φορολογουμένων επιδιώκοντας να λύσει ένα πρόβλημα, δημιουργεί ένα γραφειοκρατικό οικοσύστημα, το οποίο, εάν το πρόβλημα λυθεί, δεν θα έχει λόγο ύπαρξης. Κρατικοί λειτουργοί, καθηγητές και μεταπτυχιακοί φοιτητές, ιδιώτες μελετητές, εταιρείες, ΜΚΟ, δικηγόροι, ειδικοί των ανθρωπιστικών επιστημών κ.λπ. επιδιώκουν να διαιωνίζουν, ακόμα και να διογκώνουν, πραγματικά ή πλασματικά, το πρόβλημα, ώστε να ισχυροποιούν τη θέση τους, να αυξάνονται τα κονδύλια τα οποία διαχειρίζονται και να ενθυλακώνουν ένα αξιοσέβαστο ποσοστό από αυτά, νομιμοφανώς ή και εντελώς παράνομα." Αυτή είναι λοιπόν η δεύτερη εισαγόμενη, ιδεολογική και εξίσου φαύλη αιτία διαφθοράς.  

Αντιλαμβανόμενοι οι Ρομά τη συλλογική τους δύναμη, πέρασαν πλεόν σε άλλο επίπεδο αιτημάτων. Βλέπετε, οι εκάστοτε εκλογές φέρνουν περιστασιακά μόνο εισόδημα, οπότε αυτό που απαιτούν πια οι "ευπαθείς" είναι η ανοχή για την όποια τους "επιχειρηματικότητα". Η συναλλαγή με τους πολιτικούς συνοδεύεται έτσι με εγγυήσεις ατιμωρησίας. Είναι βέβαια τόσο πρακτικό θέμα (πόσοι πια να συλληφθούν, σε τι ηλικίες και πού να κρατηθούν;) όσο και ιδεολογικό. Κυρίως ιδεολογικό θα έλεγα. Θαυμάστε τη μεροληπτική κάλυψη του θέματος των διακρίσεων σε βάρος των Ρομά, όχι από ένα ιδεολογικά χρωματισμένο μέσο, αλλά από την θεωρητικά ουδετεροφανή Βικιπέδια (με δικό μου κόκκινο επιχρωματισμό οι λέξεις που αρθρώνουν ιδεολογικά φορτισμένο λόγο, ο οποίος επίμονα προσπαθεί να κατευθύνει μονοσήμαντα τη σκέψη του αναγνώστη):

"...Εξαιτίας του νομαδικού τρόπου ζωής τους και της έλλειψης επιθυμίας ή/και δυσκολίας προσαρμογής στον τρόπο ζωής της πλειοψηφίας των υπόλοιπων κατοίκων κάθε περιοχής οι Ρομά έχουν πέσει συχνά θύματα διακρίσεων. Συχνά αρνητικά στερεότυπα είναι αυτά του "κλέφτη", του "άσχημου", του "επαγγελματία ζητιάνου", του "τσιγγούνη" κ.ά. Στην Ελλάδα, τουλάχιστον, οι αρνητικοί συνειρμοί εναντίον των Ρομά συντηρούνται εν μέρει κυρίως από την εμφάνιση τους, τον τρόπο ζωής τους και από την εξώθηση πολλών Ρομά στην εγκληματικότητα. Με βάση επιστημονικές εργασίες, οι Ρομά στην Ελλάδα, στερούνται βασικά δικαιώματα όπως η εκπαίδευση και η εργασία." Το Ελληνικό Παρατηρητήριο των Συμφωνιών του Ελσίνκι (ΕΠΣΕ) κατήγγειλε τον Σεπτέμβριο του 2006 ότι στην Ελλάδα "την τελευταία δεκαετία παρατηρείται η μεγαλύτερη παράνομη έξωση Ρομά", ενώ παράλληλα είναι σε έξαρση η εξύβριση των υπερασπιστών των δικαιωμάτων τους, με τη συμβολή και των μέσων μαζικής ενημέρωσης..."

Η μόνη χαρούμενη νότα είναι η παρέα πέντε χαρούμενων μικρών Ρομά, που πιασμένα χέρι-χέρι χαίρονται αμέριμνα και ξένοιαστα την απλοχωριά και την έλλειψη κανόνα και ορίων στο παιχνίδι τους. Αυτή η ελευθερία, η αψηφησιά των κανονισμών και των νόμων δεν ήταν που έκανε τον Παλαμά να τραγουδήσει το Γύφτο ως σύμβολο της ανυπόταχτης και αδούλωτης ψυχής;

Όμως πέρα από την ποιητική έμπνευση, υπάρχει και η πεζή πραγματικότητα της ακαταστασίας, του θορύβου, της ελλειπούς υγιεινής, των σκουπιδιών, της υποβάθμισης της χωροταξίας και του περιβάλλοντος όπου και αν εγκαταστάθηκαν προσωρινά οι Τσιγγάνοι. Η χαρακτηριστική εικόνα που είδαμε (σε αυτή ή και σε χειρότερη κατάσταση είναι όλοι οι καταυλισμοί στην Ελλάδα) ίσως είναι μια πολιτισμική οπισθοχώρηση αντί για πρόοδο. Υπήρχαν παλαιότερα μάλλον καλύτερες εποχές για τους Τσιγγάνους. Παραθέτω κάποιες παλιές φωτογραφίες κάπου στην Ευρώπη. Πιθανώς δεν αποτύπωναν την ενδεχόμενη ακαταστασία τριγύρω (οι δύο φαίνονται στημένες, όπως άλλωστε στημένες ήταν και οι περισσότερες φωτογραφίες εκείνης της εποχής).

Η είκονα της έλλειψης τάξης και καθαριότητας, ο θορυβώδης και ατημέλητος βίος, ήταν πρόκληση για τις περιβάλλουσες κοινότητες, εκεί από όπου περνούσαν οι Τσιγγάνοι. Προσθέστε ότι εμφανίζονταν αυτόκλητοι, με διαφορετικό λεξιλόγιο, ήθη και εμφάνιση, χωρίς συμπληρωματικότητα ως προς την κατανομή εργασίας, όπως την καθόριζε η συνήθως αγροτική τοπική οικονομία. Γι΄αυτό και απ' όπου περνούσαν, οι τσιγγάνοι πορίζονταν κυρίως μέσα από τη χειρομαντεία, τη διασκέδαση των ντόπιων (χορός, μουσική, τραγούδι), αλλά και με την επαιτεία. Μπορεί όμως να κατείχαν κάποια χειρωνακτική τέχνη (καλαθοπλεκτική, σιδηρουργία), που ήταν αναγκαία στις τοπικές κοινότητες, εκεί όπου περιοδικά εμφανίζονταν και τότε τους καλωσόριζαν ακόμα. Η άφιξή τους πάντως δεν σηματοδοτούσε κάποιο συναγερμό και συνήθως δεν προκαλούσε την εχθρότητα των ντόπιων, στο βαθμό που η παραμονή τους ήταν σύντομη, διασκεδαστική και χρήσιμη. Πάντοτε θορυβώδεις και "εξω καρδιά"[3], εφόσον δεν προκαλούσαν τους ντόπιους με παραβατικές συμπεριφορές (κλοπές, μεθύσια, καβγάδες, ερωτικές παρενοχλήσεις) δεν υπήρχε ένταση. Βέβαια, υπήρχε πάντα η περιφρόνηση που τρέφουν οι νοικοκυραίοι για τους τυχοδιώκτες. Οι Ρομά βασικά ζούσαν ένα βίο παράλληλο, μόνο περιοδικά και ακροθιγώς εφαπτόμενο με τον κύκλο ζωής των υπόλοιπων κατοίκων.

Στην πιο πρόσφατη εποχή, κυρίως από το 1980 και μετά, στην Ελλάδα άρχισε η πολιτεία να ενδιαφέρεται σοβαρά για την ενσωμάτωσή τους στον υπόλοιπο κοινωνικό ιστό. Στην πράξη θέλησε να καλουπώσει πατερναλιστικά τη ζωή τους, προσφέροντας οικονομικά κίνητρα για να εγκατασταθούν κοντά σε γεωργικές καλλιέργειες. Τα πατατοχώραφα, τα κρεμμυδοχώραφα και τα Datsun γεμάτα παιδιά και σακιά στην καρότσα έγιναν το σήμα κατατεθέν τους. Και μακάρι να ήταν αυτή μόνο η αλλαγή, που θα μπορούσε να θεωρηθεί και πρόοδος, αν συνοδευόταν με πρόσβαση σε εκπαίδευση και σε υπηρεσίες υγείας, καθώς και με τη βελτίωση των συνθηκών στέγασης, διαβίωσης και υγιεινής στους καταυλισμούς. 

Τι πήγε λάθος;

Πρώτα και κύρια: οι ίδιοι οι Ρομά δε φάνηκε να ενδιαφέρονται για την αλλαγή του τρόπου ζωής τους. Παρά τις σημερινές τους κραυγές και διαμαρτυρίες, και πολλές ευκαιρίες και πολλά λεφτά τούς δόθηκαν. Με τη θεωρία ότι το πρόβλημα ήταν η νομαδικότητα, δόθηκαν πολλά χρήματα για τη μόνιμη εγκατάστασή τους σε λυόμενα, ώστε να καταργηθούν τα τσαντίρια. Οι τσιγγάνοι όμως δεν φαίνεται να ήθελαν να εγκλωβιστούν σε σταθερές δομές και τα βανδάλισαν. Η πλειοψηφία μένει ακόμα σε καταυλισμούς όπως αυτός που έδειξα στη φωτογραφία. Σήμερα βέβαια, στις παρυφές της Αθήνας (Ζεφύρι, Αγία βαρβάρα, αλλά και αλλού στην Ελλάδα), παρατηρείται μερική μετεγκατάσταση σε διαμερίσματα. Δείτε όμως την είκονα μιας γειτονιάς Ρομά και θα καταλάβετε ότι δεν άλλαξε η σχέση των Ρομά με τον περιβάλλοντα χώρο (η φωτογραφία από το LiFo: (Τελικά τι είναι το Ζεφύρι; Μια αλάνα παραβατικότητας ή μια απόμακρη, ξεχασμένη γειτονιά; | LiFO).

Δόθηκαν εντολές στις υπηρεσίες υγείας -που παλαιότερα ήταν άβατες για τους τσιγγάνους- να τους υποδέχονται ευγενικά και να τους φέρονται ισότιμα. Πώς να διαχειριστείς όμως μια κατάσταση όπου για κάθε περιστατικό εισβάλλει στο νοσοκομείο μια ολόκληρη πολυάριθμη φωνασκούσα οικογένεια (δείτε δίπλα τι εστί ευρεία οικογένεια); 

Όσο για την εκπαίδευση, ας μη μιλάμε καλύτερα. Ελαχιστότατοι μικροί Ρομά έχουν κάποιο κίνητρο να διαβάσουν και να μορφωθούν. Εκτός αν τους παρωτρύνουν και τους πιέσουν οι γονείς τους, ή μάλλον οι παππούδες τους, όπως η περίπτωση του συμπαθούς -και όχι ευπαθούς- Βαγγέλη, την οποία ανέφερε ο Τζήμερος.

Άρα δεν είναι ότι δεν δόθηκαν τα μέσα και οι ευκαιρίες. Μάλιστα ίσως δόθηκαν πολύ περισσότερα στις ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης, όπως και παλαιότερα στις σοσιαλιστικές χώρες. Το αποτέλεσμα όμως δεν διαφέρει.

Για να συνοψίσω αυτή τη δημοσίευση. Η ομάδα αυτή είναι μια παγκοσμία ιδιατερότητα (singularity). Ποτέ και πουθενά δεν ενσωματώθηκαν με τις περιβάλλουσες κοινότητες. Έζησαν νομαδικά, διακριτά, στο περιθώριο και πάντως χωρίς μεγάλες εντάσεις με τους μόνιμους πληθυσμούς. Περισσότερο παράλληλη παρά συγκρουσιακή ήταν η πορεία τους με τους κατά περίσταση γείτονες.

Έρχεται τώρα από τη μια το ιδεολόγημα της φορσέ εγκατάστασης, ενσωμάτωσης και πολιτισμικής αφομοίωσης (παγκοσμίως αυτό) και από την άλλη η ελληνική μικροπολιτική φαυλότητα, για να αλλοιώσουν και να αλώσουν αντίστοιχα τον πολιτισμό και τον ψυχισμό αυτής της ιδιαίτερης φυλής. Αυτό που θέλω να εκφράσω ως γνώμη (με αφορμή το εξαιρετικό άρθρο του Θ. Τζήμερου) είναι ότι, όχι, ΔΕΝ είναι οι διαμαρτυρόμενοι πολίτες, η αγανακτισμένη πλειοψηφία, αυτοί που είναι υπεύθυνοι για την περιθωριοποίηση των Ρομά. Πάντα στο περιθώριο ήταν, ως δική τους όμως επιλογή. Αυτό μαρτυρά η νομαδικότητά τους, η οποία δεν είχε οικονομική αιτία π.χ. την κτηνοτροφία. Ίσως ήταν κάποιο βαθύτερο ένστικτο ελευθερίας, η ανάγκη να ανανεώνουν την ψυχή τους μέσα από το ταξίδι, να καταργούν το δεσμό με το χώρο, να απορρίπτουν αυτή την έννοια που εμπνέει αλλά που μπορεί και να τυραννά εμάς τους υπόλοιπους: την πατρίδα.

Ίσως να ήταν σήμερα πιο ευτυχισμένοι αν έμεναν ακόμη εκεί στην ελευθερία της κίνησης, της διασκέδασης, της περιστασιακής επαφής με τους γύρω. Σήμερα όμως βρίσκονται μεταλλαγμένοι και -δικαίως- στοχοποιημένοι. Γιατί μετά την πρώτη αναφορά για το ελληνικό αλισβερίσι, δε μίλησα εδώ καθόλου για τη σημερινή παραβατικότητά τους. Δεν ήταν αυτό που τους χαρακτήριζε, δεν ήταν αυτό που τους ξεχώριζε, ούτε αυτό που έκανε άλλους να τους εχθρεύονται. Η καταστροφική τους σημερινή μετάλλαξη όμως έχει τις δύο αιτίες που προανέφερα και τους έχει οδηγήσει σε ένα άλλο περιθώριο, επικίνδυνο τόσο για τους ίδιους όσο και για όλους μας.

Εγώ πάντως δεν διαβλέπω διέξοδο από τον φαύλο κύκλο αν δεν αρθούν οι δύο βασικές, εξωγενείς ως προς τους Ρομά, αιτίες διαφθοράς. Και δεν είμαι αισιόδοξος.

ΥΓ: Επειδή το θέμα της καταγωγής και της ιστορίας των Ρομά έχει επίσης πολύ εγκυκλοπαιδικό ενδιαφέρον (ιστορικό, εθνολογικό, γλωσσολογικό, πολιτιστικό κ.λπ.), παραθέτω δύο βασικές πηγές στις οποίες ανέτρεξα πριν τη δημοσίευση, ώστε να έχω κάποια καλύτερη ιστορική κατάρτιση για το θέμα. Για όσους θέλουν να εστιάσουν στην αρνητική πλευρά της σημερινής κατάστασης των Ρομά (την παραβατικότητα), η πλειονότητα των άρθρων σε μια τυχαία αναζήτηση για τους Ρομά, ασχολείται με αυτή την θλιβερή τους κατάληξη.

Ρομά - Βικιπαίδεια

Ρομά ή Ρομ ή Τσιγγάνοι ή Γύφτοι: Από πού κατάγονται τελικά;

Σημειώσεις: 

[1]: Μεταφράζω ελέυθερα το περίφημο "affirmative action" που έχει θεσμοθετηθεί και νομιμοποιηθεί στις ΗΠΑ. Εκεί όμως υπήρξαν γενοκτονίες των αυτόχθονων και δουλεία των μαύρων και έτσι οι ενοχές τους είναι δικαιολογημένες 

[2]: Διαβάστε τον πολύ κατατοπιστικό σύνδεσμο The Unreached Peoples Prayer Profiles.

[3]: Ο όρος "μποέμ", πρωτοεμφανίστηκε στη Γαλλία του τέλους του 19ου αιώνα και σημαίνει τον χαλαρό, εύθυμο και ατημέλητο βίο, ελεύθερο από τις πεζές έγνοιες της επιβίωσης και της εικόνας μας προς τους άλλους. Συνδέεται σημασιολογικά άμεσα με τους Τσιγγάνους, καθώς σήμαινε τον Βοημό, κάτοικο της Βοημίας, αλλά εννοούσε τους Τσιγγάνους, οι οποίοι ήταν πολυάριθμοι στην περιοχή.