Μπεκτασισμός: μια συγκρητική μυστικιστική λατρεία γίνεται αξιοθέατο!
Πρόσφατα ήρθε στην επικαιρότητα η πρόταση του Αλβανού Πρωθυπουργού Έντι Ράμα για να ιδρυθεί στην Αλβανία ένα "Βατικανό" των Μπεκτασήδων στην Αλβανία, δηλαδή ένα μικρό "κράτος εν κράτει" με δικούς του νόμους και δικαιοδοσία το οποίο θα είναι η έδρα της διεθνούς μουσουλμανικής αίρεσης των Μπεκτασήδων. Οπότε, αυτή η σχεδόν ξεχασμένη και ήπια σέχτα του Ισλάμ ήρθε απότομα στην επικαιρότητα, για πολιτικούς και οικονομικούς μάλλον λόγους.
Ψάχνοντας να μάθω περισσότερα, έψαξα στην εγκυκλοπαίδια Πάπυρος και βρήκα ότι πρόκειται για μουσουλμανικό τάγμα (δηλαδή ομάδα ταγμένη σε κάποια δοξασία ή σκοπό), που ιδρύθηκε από μια θρυλική μορφή, τον δερβίση -μοναχό- Μπεκτάς Χατζή, ο οποίος είχε περσική καταγωγή από το Χορασάν. Έζησε μεταξύ 1209 και 1295 και μυήθηκε στον μυστικισμό από το τάγμα των Γεβεσήδων. Πήγε προσκυνητής στη Μέκκα (οπότε απέκτησε την τιμητική προσφώνηση του "χατζή") και εγκαταστάθηκε στη Μικρά Ασία στην περιοχή της Καππαδοκίας, όπου και ήρθε σε επαφή με τους Παυλικιανούς της περιοχής (απόγονοι των Νεστοριανών από τους οποίους προήλθαν οι Βογομίλοι και οι Καθαροί). Οι Παυλικιανοί πρέσβευαν μια επίσης μυστικιστική και αδιαμεσολάβητη σχέση με το θείο.
Από αυτές τις καταβολές προκύπτει ο μυστικιστικός συγκρητισμός των μπεκτασήδων. Οι προφανείς επιρροές του Χριστιανισμού είναι η πίστη στην "Αγία Τριάδα" των Αλλάχ-Μωάμεθ-Αλή (γαμπρός του Μωάμεθ και κορυφαίος Άγιος του σιϊτισμού), στους 12 ιμάμηδες (και εδώ υπάρχει συνάφεια με τους Σιϊτες), η κατανάλωση χοιρινού και η χρήση οίνου στις ιεροτελεστίες τους.
Για την ακρίβεια, αυτές οι μορφές δόγματος λατρείας οφείλονται όχι τόσο στον ιδρυτή αλλά στον δερβίση Μπαλίμ Σουλτάν (πέθανε το 1516) που στάθηκε ο πραγματικός οργανωτής και διαμορφωτής του τάγματος. Μάλιστα, επιδίωξε να εγκαθιδρύσει και την αγαμία, κάτι στο οποίο αντιτέθηκε -φυσικά- το μεγαλύτερο μέρος των πιστών.
Όλα αυτά τοποθετούν τον Μπεκτασισμό κοντύτερα στον Σιϊτισμό (μειοψηφία στον κόσμο του Ισλάμ) αλλά και σε τεράστια αντίθεση με τον ορθόδοξο Σουνιτισμό (το κύριο ισλαμικό ρεύμα).
Πιο ειδικά, οι Μπεκτασήδες της Μικράς Ασίας συνδέονται με τους Αλεβίτες-Κιζιλμπασήδες ("Κοκκινοκέφαλοι"), οι οποίοι είναι σήμερα πολυαριθμότατοι στην Τουρκία. Οι Σουνίτες της Τουρκίας θεωρούν τους Αλεβίτες αιρετικούς και μάλιστα πιστεύουν ότι προέρχονται από κρυπτοχριστιανούς απόγονους των ελληνικών πληθυσμών που δεν ασπάστηκαν το ορθόδοξο Ισλάμ. Οι σημερινοί Αλεβίτες της Τουρκίας είναι σαφώς πιο ανεκτικοί και πιο ανοικτοί θρησκευτικά, κοινωνικά και πολιτικά.
Τονίζεται η στενότατη σχέση μεταξύ των Μπεκτασήδων με τους Γενίτσαρους, οι οποίοι προέρχονταν άλλωστε από χριστιανικούς πληθυσμούς, μέσω του παιδομαζώματος. Κατά μια παράδοση, ο ίδιος ο Μπεκτάς-Χατζή παρείχε την προστασία και ευλογία του στο νεο-ιδρυθέν τάγμα των Γενιτσάρων (πρόκειται για αναχρονισμό γιατί το τάγμα των Γενιτσάρων ιδρύθηκε το 1327 από τον σουλτάνο Ορχάν).
Μέχρι τη διάλυσή του το 1826, το τάγμα των Γενιτσάρων σχεδόν θεωρούνταν ως η στρατιωτική οργάνωση των Μπεκτασήδων. Είναι μάλιστα πολύ χαρακτηριστική η ομοιότητα μεταξύ της σχέσης των Γενιτσάρων-Μπεκτασήδων με την κοσμική και την επίσημη θρησκευτική εξουσία, και αυτής των Ναϊτών ιπποτών με τον Πάπα και το Βασιλιά [1].
Η παρουσία τώρα των Μπεκτασήδων στην Αλβανία ιστορείται από τον 16 αιώνα, αλλά ο πληθυσμός τους αυξήθηκε με τους μαζικούς εξισλαμισμούς του 17ου και 18ου αιώνα. Οι συνήθως θρησκευτικά αφανάτιστοι και στρατιωτικά αγέρωχοι Αλβανοί, εισερχόμενοι στον Μωαμεθανισμό φαίνεται ότι προτίμησαν -σε μεγάλους αριθμούς- να προσεγγίσουν τη νέα θρησκεία με τις μυστικιστικές και αδιαμεσολάβητες πρακτικές των Μπεκτασήδων. Ονομαστός Μπεκτασής ήταν και ο Αλή-πασάς Τεπελενλής και έχει ιστορικά καταγραφεί ότι και πολλοί Έλληνες που υπηρετούσαν στη φρουρά του (όπως χαρακτηριστικά ο Οδυσσέας Ανδρούτσος) συμμετείχαν σε τελετές των Μπεκτασήδων και ίσως είχαν εν μέρει ασπαστεί αυτή την ανεκτική, χαλαρή και ήπια θρησκευτική αίρεση, ως μυστικιστικό συμπλήρωμα της επίσημηα δηλωμένης χριστιανικής τους πίστης.
Μια τελευταία ενίσχυση του πληθυσμού των Μπεκτασήδων στην Αλβανία έγινε μετά το 1922, όταν ο Κεμάλ (Ατατούρκ) εξεδίωξε από την νεοσύστατη εθνικιστική Τουρκία (η οποία μέχρι τότε ήταν η πολυεθνική Οθωμανική Αυτοκρατορία) αρκετούς Μπεκτασήδες-Αλεβίτες, ακριβώς λόγω των αποκλίσεων των τελευταίων από το νέο πρότυπο του φανατικού εθνικιστή-Τούρκου πολίτη.
Επειδή μέχρι και την επικράτηση του Χότζα η Αλβανία διατηρούσε μια θρησκευτικά ανεκτική κοινωνία, οι Μπεκτασήδες μπόρεσαν να αποκτήσουν εκεί σταθερή και οργανωμένη βάση, η οποία επανασυστήθηκε μετά την μεταπολίτευση του 1991.
Σε τέτοιο βαθμό φαίνεται ότι επανέκαμψε η αίρεση των Μπεκτασήδων στην Αλβανία, σε αριθμό και θρησκευτική επιρροή, ώστε να προκύψει ακόμα και αυτή η "τρελή" ιδέα περί ίδρυσης ενός "Βατικανού" των Μπεκτασήδων στην Αλβανία. Δεν μπαίνω στην πολιτική και γεωπολιτική πλευρά του ζητήματος, γιατί το κάτωθι άρθρο του "Πρώτου Θέματος" είναι εξαιρετικά κατατοπιστικό.
Το Βατικανό των Τιράνων: Η ιστορία των Μπεκτασήδων - Η Τουρκία, η Ελλάδα και ο Ράμα (protothema.gr)
Θα πω μόνο τη δική μου άποψη, η οποία υπονοείται και στον τίτλο της δημοσίευσης: το χρήμα. Ο Ράμα θέλει να φέρει όχι μόνο Μπεκτασήδες τουρίστες από την Τουρκία, αλλά -κυρίως- να προσελκύσει και o Ράμα στοχεύει στο να αποκτήσει η Αλβανία ένα ιδιόμορφο και παράδοξο -εντούτοις, παγκόσμιο!- θρησκευτικό κέντρο, προσδίδοντας έτσι κάποιο κύρος στη χώρα, καθώς θα αναφέρεται ως "το παγκόσμιο κέντρο του Μπεκτασισμού".
Η απόκριση από τους ίδιους τους Μπεκτασήδες της Τουρκίας πάντως ήταν από κρύα έως κάθετα απορριπτική. Πρώτα από όλα διότι η ιδέα έρχεται σε αντίθεση με την έννοια της ανεξιθρησκείας εντός των κρατικών δομών, βασική θέση που πρεσβεύει ο μπεκτασισμός. Δεν εννοείται δηλαδή να οργανώνονται οι μπεκτασήδες με βάση κοσμικά/καρατικά πλαίσια οργάνωσης. Κατά δεύτερο και ίσως ουσιαστικότερο λόγο γιατί, ως Τούρκοι πολίτες, οι συντριπτικά πολυαριθμότεροι Μπεκτασήδες της Τουρκίας δεν βλέπουν κανένα πρακτικό ή θρησκευτικό όφελος να υπαχθούν σε κάποια αλλοεθνή διοικητική κεντρική ιεραρχία.
Για περισσότερα ιστορικά, θρησκευτικά και άλλα στοιχεία για τον Μπεκτασισμό και την παρουσία του στην Τουρκία και στην Αλβανία, παραθέτω τους κάτωθι συνδέσμους από όπου άντλησα και εγώ στοιχεία για την σύνοψη που παρέθεσα.
Μπεκτασήδες - Βικιπαίδεια (wikipedia.org)
Μπεκτασισμός: Ο Δούρειος Ίππος του ισλάμ στα Βαλκάνια - Μέλος του και ο Αλή Πασάς (protothema.gr)
Θα αναφέρω μόνο επιγραμματικά ότι στην Ελλάδα υπάρχει στα Φάρσαλα, κοντά στο χωριό Ασπρόγεια, ο τεκές (μονή) με το όνομα Ιρενί Τεκές όπου μόναζαν Αλβανοί Μπεκτασήδες μέχρι πριν μερικές δεκαετίες.
Επίσης, κοντά στο χωριό Ρούσσα στον Έβρο βρίσκεται ο Τεκές του Σεγίτ Αλή Σουλτάν. Στην γύρω περιοχή συγκεντρώνεται και ο μεγαλύτερος πληθυσμός Μπεκτασήδων στην Ελλάδα (περί τα 5.000 άτομα). Διαβιούν εν ειρήνη με τους γείτονές τους χριστιανούς και μουσουλμάνους, τηρώντας τα λειτουργικά τους έθιμα με τον πατροπαράδοτο τρόπο.
Σημείωση:
[1]: Λόγω της τεράστιας οικονομμικής και πολιτικής ισχύος που συσσώρευσαν και εξαιτίας των αμφιλεγόμενων πρακτικών και λατρευτικών τελετών τους θεωρήθηκαν και αυτοί αιρετικοί και εξολοθρεύτηκαν με σχέδιο, συμφωνημένο μεταξύ Πάπα και Γάλλου βασιλιά. Κατά τη νύχτα την Παρασκευή 13 Οκτωβρίου του 1307 -εξ ου και έκτοτε η Παρασκευή και 13 θεωρείται αποφράδα ημέρα- πολλοί Ναΐτες στη Γαλλία συνελήφθησαν κατόπιν μυστικών εντολών του βασιλιά Φιλίππου Δ΄ του Ωραίου, ο οποίος εποφθαλμιούσε τα πλούτη τους. Ο τελευταίος με την υποστήριξη του Πάπα Κλήμη του Ε', ο οποίος κατάργησε το τάγμα και δήμευσε όλη τους την περιουσία, συμπεριλαμβανομένων και τεράστιων εκτάσεων γης. Οι Ναϊτες καταδιώχθηκαν με αγριότητα όπου και αν κατέφυγαν. Η ιστορία για τη σχέση των υπολειμμάτων των Ναϊτών με τους Ελευθεροτέκτονες είναι όμως θέμα για άλλη δημοσίευση.
Νεώτερη σημείωση (4/2/2025):
Μετά την κοίμηση του Αρχιεπισκόπου Αλβανίας Αναστάσιου, ο Μητροπολίτης Κορυτσάς Ιωάννης (κατά κόσμον Φατμίρ Πελούσι) είναι ο επικρατέστερος για να τον διαδεχθεί. Το εντυπωσιακό στοιχείο του βιογραφικού του είναι ότι κατάγεται από μπεκτασήδες, όπως δηλώνει ο ίδιος. Η κρυφή -διότι ήταν επικίνδυνη κατά την εποχή του φανατικά αθεϊκού ολοκληρωτισμού του Χότζα- μεταστροφή του Μητροπολίτη Ιωάννη προς το χριστιανισμό αποτελεί μια έμμεση ένδειξη για την ισχυρή συνάφεια μεταξύ μπεκτασισμού και Ορθοδοξίας.
Με βάση όσα προαναφέρθηκαν στη δημοσίευσή μου μπορεί να αναρωτηθεί κανείς, αλλά και να απαντήσει αν θέλει, για την ιστορική λειτουργία του μπεκτασισμού στην Βόρειο Ήπειρο και στην Αλβανία ως εναλλακτική λύση καταφυγής για όσους πιέζονταν (οικονομικά ή/και διοικητικά) από τους Οθωμανούς για να εξισλαμιστούν. Σε κάποιους από αυτούς τους νεοπροσήλυτους μπεκτασήδες φαίνεται να λάνθανε -ή να ήταν και πιο συνειδητή- η χριστιανική πίστη.
Διαβάστε περισσότερα εδώ: Μητροπολίτης Ιωάννης: Ο διάδοχος του Αναστάσιου είναι παιδί δερβίσηδων που βαφτίστηκε κρυφά χριστιανός