Όταν οι δυο εκρήξεις ΔΕΝ συνδέονται!

Πώς η έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης ΔΕΝ συνδέεται με την έκρηξη του ηφαιστείου Ταμπόρα.

Διάβασα πρόσφατα ένα άρθρο στο Πρώτο Θέμα με τον εντυπωσιακό τίτλο «Πώς η έκρηξη του ηφαιστείου Ταμπόρα της Ινδονησίας το 1815 επιτάχυνε την Ελληνική Επανάσταση του 1821». Γράφτηκε στο πλαίσιο της επικαιρότητας του τελευταίου δεκαημέρου, με τους συνεχείς σεισμούς μεταξύ Σαντορίνης και Αμοργού.

Ως Έλλην και φιλίστωρ, αμέσως το επέλεξα για διάβασμα για να μάθω αν η ανεξαρτησία μας έχει γεωλογικά αίτια. Δεν έκανα λάθος που ασχολήθηκα, τουλάχιστον ως προς την διαδρομή φιλομάθειας που ακολούθησε. Αυτό όμως θα το δούμε σε λίγο, αφού πρώτα καυτηριάσουμε τη δημοσιογραφική προχειρότητα που εμπεριέχει το άρθρο και το σαθρό επιστημονικό έδαφος στο οποίο εδράζεται.

Το άρθρο ξεκινά με τα λεγόμενα του σοβαρού μετεωρολόγου κου Δ. Ζιακόπουλου, για τη σχέση μεταξύ εκρήξεων ηφαίστειων και τις βραχυχρόνιες ή μεσοπρόθεσμες καιρικές αλλαγές. Προσοχή εδώ! Δεν μιλώ για κλιματικές αλλαγές, γιατί το κλίμα ορίζεται ως ο μακροχρόνια παρατηρούμενος μέσος όρος των καιρικών συνθηκών. Μια ηφαιστειακή έκρηξη, ακόμη και γιγάντια όπως του Ταμπόρα (βλ. έκρηξη του ηφαιστείου Tambora), μπορεί να έχει επίπτωση στον καιρό για μήνες ή και χρόνια (συνήθως ένα έως δύο, θα το δούμε πιο κάτω), αλλά σε καμιά περίπτωση δεν αλλάζει το κλίμα, δηλαδή τον μακροχρόνια παρατηρούμενο μέσο καιρό. Πρώτο λάθος εδώ, αλλά η ακριβολογία λείπει πλέον ακόμα και από επιστήμονες του χώρου.

Ενώ όμως ο κος Ζιακόπουλος μιλά με την προσήκουσα ακρίβεια (εντός των επιστημονικών του ορίων) και περιορίζεται στα φαινόμενα που προκαλούν οι στάχτες και τα αιωρήματα της έκρηξης (μείωση της ηλιοφάνειας και συνεπώς μικρή ψύξη, όξινη βροχή κ.α.), η παρεπόμενη συνεπαγωγή της έκρηξης στις καλλιέργειες, στα τρόφιμα και στην τιμή τους, στην ευρύτερη οικονομική δραστηριότητα και τελικά στις ενδεχόμενες κοινωνικές αντιδράσεις, είναι λόγια του δημοσιογράφου.

Κανένα πρόβλημα μέχρι εδώ, όσο είμαστε ακόμα στη γενική αναφορά. Θα ήταν όμως αρκετά εντυπωσιακός ένας τίτλος άρθρου που θα έλεγε, ας πούμε: «Πόσο μας στοιχίζουν οι ηφαιστειακές εκρήξεις;» Όχι και τόσο, οπότε ανεβάζουμε δημοσιογραφικούς τόνους, κάνοντας οικείο το θέμα, δένοντάς το με την Επανάσταση του 1821! Πιο συγκεκριμένα, το άρθρο συνδέει την έκρηξη του ηφαιστείου Ταμπόρα της Ινδονησίας το 1815 με την Ελληνική Επανάσταση έξι χρόνια μετά. Ο κος Ζιακόπουλος πάντως δε μιλά στο άρθρο για κάτι τέτοιο -ευτυχώς γι’ αυτόν.

Στο άρθρο γίνεται πρώτα αναφορά στην έκρηξη ηφαιστείου Λάκι στην Ισλανδία και την πιθανή σχέση του με τη Γαλλική Επανάσταση, σχεδόν έξι χρόνια μετά. Διαφορετικά όμως κοινωνικά και πολιτικά δεδομένα ίσχυαν εκεί και τότε, όπως οι υφέρπουσες εντάσεις μεταξύ κατώτερου στρώματος (οι πληβείοι των πόλεων και η πολυάριθμη αγροτική τάξη) και της ηγετικής αρχής (απολυταρχική μοναρχία, Καθολική ιεραρχία). Ίσως οι σιτοδείες που ακολούθησαν την έκρηξη του 1783, πράγματι να μεγέθυναν την ήδη διογκούμενη δυσαρέσκεια και να επιτάχυναν τις εξελίξεις. Ο βασικός όμως καταλύτης της Γαλλικής Επανάστασης ήταν η παρουσία ισχυρής ενδιάμεσης αστικής τάξης και διανουμένων, οι οποίοι χειραγώγησαν και παρόξυναν τη σύγκρουση του κατώτερου στρώματος με την άρχουσα τάξη. Αν λοιπόν για τη Γαλλική Επανάσταση μπορεί να υποτεθεί σύνδεσή της με τα αποτελέσματα μιας έκρηξης ηφαιστείου, γιατί να μην υποθέσουμε κάτι ανάλογο και για τη δική μας Επανάσταση;

Γυρίζουμε τώρα στο άρθρο, στο οποίο δίνονται κάποια στοιχεία για την συγκλονιστική έκρηξη του ηφαιστείου Ταμπόρα το 1815. Οι αναφορές του άρθρου για τα παγκόσμιες επιπτώσεις της έκρηξης είναι ορθές (θα τις αναφέρουμε πιο κάτω), γίνεται όμως το ανάλογο -και παράτολμο- άλμα σύνδεσής της με την Ελληνική Επανάσταση, με βασικό επιχείρημα τα λεγόμενα του καθηγητή του ΕΚΠΑ και μέλους της Ακαδημίας Αθηνών, κου Χρήστου Ζερεφού.

Συγκεκριμένα, αναφέρεται η «…επιστημονική εργασία του Κέντρου Ερεύνης Φυσικής της Ατμόσφαιρας της Ακαδημίας Αθηνών, με επικεφαλής τον Ακαδημαϊκό Χρήστο Ζερεφό, αναφέρεται σε απότομη επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης των υπόδουλων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, «διευκολύνοντας» και επιταχύνοντας το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1821…». Κάπου σε αυτή τη μελέτη, μαθαίνουμε, προσδιορίζεται πτώση της εσοδείας σίτου στους «μεγαλύτερους σιτοβολώνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά 25%». Έτσι γενικόλογα και αόριστα όμως δεν μπορεί να καταλάβει κανείς: σε ποιους σιτοβολώνες αναφερόμαστε (Αίγυπτο, Μολδοβλαχία, Μακεδονία ή Ανατολία); Πότε παρατηρείται μείωση και σε ποια βάση; Ως προς κάποιο μακροπρόθεσμο μέσο όρο ή από έτος σε έτος; Πόσο ακριβή είναι τα όποια κατά τόπους φορολογικά αρχεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας;

Τέτοια ερωτήματα θα απαντούνταν -ίσως- αν ο δημοσιογράφος μάς έδινε τουλάχιστον το σημείο πρόσβασης στη μελέτη. Ο ίδιος σίγουρα δεν τη διάβασε, αλλά μια αναφορά στο πού θα τη βρούμε εμείς οι αναγνώστες, δεν στοίχιζε και πολύ. Ας ρωτούσε τον κο Ζερεφό.

Δεν μπορώ να αμφιβάλω για την φιλότιμη επιστημονική προσπάθεια που έκανε η ομάδα Ζερεφού ώστε να βρει κάποια συσχέτιση μεταξύ Ταμπόρα και της αγροτικής παραγωγής στον ελλαδικό χώρο. Όπως θα δούμε, οι σχετικές επιπτώσεις της έκρηξης για άλλες περιοχές του κόσμου υπήρξαν όντως δραματικές -για ένα ως δύο χρόνια-, αλλά η σύνδεση του ινδονησιακού ηφαιστείου με την Αλέξανδρο Υψηλάντη…πάει πολύ!

Γράφει ο δημοσιογράφος «…Βέβαια, η Επανάσταση του 1821 προετοιμαζόταν αρκετά χρόνια. Όμως η έκρηξη του Ταμπόρα το 1815 και όσα ακολούθησαν, την επιτάχυναν. Ως σήμερα, κανένα βιβλίο για το 1821 (έχουμε αρκετά στη διάθεσή μας (sic), αλλά και ο κύριος Ζερεφός που γνωρίζει περισσότερα από εμάς το αναφέρει), δεν συσχετίζει το Ταμπόρα με το 1821...».

«Αυτός έφα» λοιπόν [1]: Για να το λέει ο Ζερεφός…τότε είναι και διαπιστωμένη αλήθεια! Αν είχαμε τουλάχιστον τη μελέτη θα μπορούσαμε να έχουμε και εμείς μια πιο συγκροτημένη άποψη. Εδώ είναι απλώς δημοσιογραφική τεμπελιά καθώς και άκριτη προσφυγή -του άσχετου- προς την αυθεντία. Λόγω δημοσιογραφικής εντυπωσιοθηρίας, να και ο πηχυαίος τίτλος: Ταμπόρα και Ελληνική Επανάσταση!

Δυο λόγια τώρα για τον κο Ζερεφό: ο "καθείς στο είδος του" θα του έλεγα. Ακόμα και αν υπήρχαν αξιόπιστα οθωμανικά αρχεία -που δεν υπάρχουν- για να δείξουν σε έναν επαρκώς επιστημονικό βαθμό μια υστέρηση των εσοδειών για 2-3 χρόνια σε συγκεκριμένες περιοχές της αυτοκρατορίας, αυτό δεν συνεπάγεται συσχέτιση μεταξύ Εθνεγερσίας και Ταμπόρα. 

Να υπενθυμίσουμε ότι στον ελληνικό χώρο, από την Άλωση και μέχρι το 1821, γίνονταν συνεχώς τοπικές επαναστάσεις (Κρήτη, Ήπειρος, Θεσσαλία, Ρούμελη, Μωρηάς και αλλού) αλλά όχι για οικονομικούς λόγους όπως π.χ. στην προ-επαναστατική Γαλλία. Οι επαναστάσεις εδώ είχαν θρησκευτικό και εθνικό χαρακτήρα. Ξεκινούσαν βέβαια από την οικονομική εξαθλίωση (οι ραγιάδες δούλευαν και οι τούρκοι ραχάτευαν), αλλά ο υποβιβασμός των Ελλήνων σε κατάσταση δουλείας δεν ήταν ταξικός, αλλά εθνικός και θρησκευτικός. Έλληνας παρέμενες συνειδητά, με απόλυτη πεποίθηση για την επιλογή και ακλόνητη πίστη για την ταυτότητά σου, ακριβώς γιατί δεν δεχόσουν να ανταλλάξεις τη θρησκεία έναντι της φορολογικής ελάφρυνσης. Όσοι δεν αλλαξοπίστησαν για καλύτερη υλική ζωή ήταν διατεθειμένοι να ζήσουνε τα μύρια όσα βάσανα για να διατηρήσουν την εθνική και θρησκευτική τους ταυτότητα. Η Ελληνική Εθνεγερσία έγινε για την ανασύσταση της ταυτότητας του κυρίαρχου έθνους. Αν σε εποχή ανόδου των τιμών των τροφίμων άνοιγαν -ας πούμε-κάποιες υποτιθέμενες κρατικές σιταποθήκες, δεν θα αποτρεπόταν η πορεία προς την εξέγερση και την Παλιγγενεσία.

Γιατί άλλωστε δεν ξεσηκώθηκαν Βλάχοι, Βούλγαροι, Αρβανίτες, Σέρβοι και λοιποί υπόδουλοι (ακόμα και οι Οθωμανοί της Ανατολίας) αν εμφανίστηκε γενική σιτοδεία το 1816-1817; Δεν είναι καθόλου τυχαίο πως κανένας ιστορικός και κανένα βιβλίο δεν έχει εντοπίσει και δεν αναφέρεται σε κάποια δραματική ανατροπή των οικονομικών συνθηκών αμέσως πριν την Επανάσταση.

Το θέμα όμως είναι "πιασάρικο", Ψάχνοντας λόγο ακόμα βρήκα άλλη μια προηγούμενη δημοσίευση των ίδιων πάνω-κάτω πληροφοριών στην Καθημερινή (2/1/2022). Γενικώς, τα ίδια περιγράφονται, απλά εκεί παρατίθεται κάπως πιο εκτενώς η άποψη του κου Ζερεφού. Εντυπωσιάζει όμως η αναφορά στο σμήνος επιστημόνων που προσκλήθηκαν να εργαστούν για τη μελέτη: “…Στο Κέντρο Ερεύνης Φυσικής της Ατμόσφαιρας και Κλιματολογίας της Ακαδημίας Αθηνών εκπονείται σχετική έρευνα, με επόπτη τον κ. Ζερεφό, ερευνητές τους Ι. Καψωμενάκη και Σ. Σολωμό, καθώς και εξωτερικούς συνεργάτες, όπως η καθηγήτρια Ε. Ξοπλάκη και ο καθηγητής J. Luterbacher (Γερμανία – Ελβετία), η καθηγήτρια Φ. Κουντούρη (Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών), ερευνητές από το Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, όπως ο Γ. Καλπαδάκης, και από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπως ο Δ. Βολουδάκης, μαζί με τους ακαδημαϊκούς Χ. Μαλτέζου και Π. Κιτρομηλίδη. Στη μελέτη αναδεικνύεται πως ο παράγοντας αποσταθεροποίησης του κλίματος από φυσικά αίτια, και συγκεκριμένα από τα ηφαίστεια Λάκι της Ισλανδίας και Ταμπόρα, έδρασε ως επιταχυντής του ξεσπάσματος της Επανάστασης…”.

Ελπίζω να μην πρόκειται για αυτό για το οποίο κατηγορείται η Ακαδημία Αθηνών, δηλαδή την ανάλωση χρηματικών πόρων από ευρωπαϊκά χρήματα ή άλλες δημόσιες πηγές (δικά μας χρήματα) για έρευνες και εργασίες χαμηλής αποδοτικότητας και επιστημονικής σημασίας. Δαπανούνται με αυτόν τον τρόπο χρήματα για ταξίδια, συνέδρια, μισθούς και δημοσιεύσεις, για έρευνες που ασχολούνται με θέματα οριακού επιστημονικού ενδιαφέροντος ή χρησιμότητας, όπως το να «τραβήξουμε από τα μαλλιά» τη σχέση της έκρηξης του Ταμπόρα με την Ελληνική Επανάσταση. Ακόμα και τα βασικά της ελληνικής ιστορίας να καταλαβαίνει κανείς, θα μπορούσε από την αρχή να θεωρήσει, αν όχι άσχετα, τουλάχιστον ασήμαντα τα αποτελέσματα της έκρηξης του Ταμπόρα που συνέβη 6 ολόκληρα χρόνια πριν την Επανάσταση. Θα γνώριζε ότι η Εθνεγερσία είχε πολύ βαθύτερα ταυτοτικά αίτια και ότι δρομολογούνταν για χρόνια από άλλες εθνικές και θρησκευτικές διαδρομές, πέραν της προσωρινής υποχώρησης της εσοδείας για 1-2 χρόνια. Τέτοια υποχώρηση μάλλον ΔΕΝ συνέβη στην ευρύτερη περιοχή μας, όπως θα δούμε σε λίγο.

Δεν είναι όμως ότι οι ακαδημαϊκοί δεν γνωρίζουν ιστορία. Υπάρχει άλλος υπαρξιακός λόγος για την ενασχόληση με τέτοιες αμφιβόλου αξίας έρευνες. Πρόκειται για τη συντήρηση της επιστημονικής και κοινωνικής επιρροής των ακαδημαϊκών, όσο και των διαπροσωπικών -μεταξύ τους- δικτύων, με τη γαλαντόμο χρήση των όποιων διαθέσιμων ερευνητικών κονδυλίων. Ναι! καλά το υποπτεύεστε: Αντιπρόεδρος της Επιτροπής Ερευνών που διαχειρίζεται τα ερευνητικά κονδύλια είναι ο κος Ζερεφός![2] Πάντως, από όλη αυτή την ομάδα που εργάστηκε στη μελέτη θα ήθελα να μάθω την τελική γνωμάτευση του ιστορικού Π. Κιτρομηλίδη. Θα συμφωνήσει και αυτός ότι υπήρξε σημαντικό (μετρήσιμο με κάποιο τρόπο, έμμεσα καταγεγραμμένο σε κάποια φορολογικά αρχεία, ή παρατηρούμενο σε επίταση κοινωνικών διαδικασιών) αποτέλεσμα του Ταμπόρα επί της Επανάστασης; Προσωπικά αμφιβάλλω. Αλλά είαν πιθανότερα να συναντήσουμε μια "στρογγυλή" και αρκούντως υποθετική επιστημονική γλώσσα όπου κάποιες ήσσονος σημασίας ενδείξεις διαταραχής της παραγωγής τροφίμων και των τιμών τους να αφήνονται στην ανοικτή εκτίμησή μας για το αν υπήρξαν αποφασιστικός (τονίζω τη λέξη) επιταχυντής της Επαναστασης. 

Ας καλωσορίσουμε συνεπώς μια έρευνα για πιθανές επιπτώσεις της έκρηξης του Ταμπόρα στο ελληνικό χώρο (θα δούμε σε λίγο και κάποιο σχετικό χάρτη), χωρίς όμως κάνουμε «ελαφρά τη καρδία» επισυνδέσεις με την Ελληνική Επανάσταση. Το επιστημονικό αποτέλεσμα όλης αυτής της προσπάθειας θα έπρεπε να καταλήγει σε αυτό που είναι ήδη γνωστό, δηλαδή ότι ΔΕΝ υπήρξε τίποτε που να συνδέει αποφασιστικά την Ελληνική Επανάσταση με το Ταμπόρα. Έτσι η μελέτη θα κατέληγε να μην δίνεται έναυσμα σε δημοσιογραφικά άρθρα αυτού του χαρακτήρα που αποπροσανατολίζουν από την βαθύτερη ιστορική αλήθεια για τα αίτια της Επανάστασης. Είναι μήπως τυχαία ότι οι λέξεις Εθνεγερσία και Παλιγγενεσία σπανίζουν πλέον στον εκπαιδευτικό, πολιτικό και δημοσιογραφικό λόγο, όταν αναφερόμαστε στο ’21;

Αλλά τι να κάνει ένας δημοσιογράφος, όταν ο ίδιος ο Ζερεφός μιλά, με εμφανή αυτερέσκεια, για ανακάλυψη νέων αιτίων "που λειτούργησαν επιταχυντικά κ.λπ."; Η έκφρασή του βέβαια είναι διπλωματικά ισορροπημένη, ώστε να μην διογκωθεί το θέμα σε βαθμό που να προκαλέσει την προσοχή σοβαρών ιστορικών και να οδηγηθεί προς πλήρη ανατροπή η υπόθεση εργασίας, ίσως και να εγερθεί ενδεχομένως απέναντί του η κατηγορία τού εντυπωσιασμού. Οπότε δεν διατυμπανίζουμε τη μελέτη μας: ας μένει σε κάποιο δυσπρόσιτο ράφι της Ακαδημίας, ας ακούγεται στον ελαφρύ δημοσιογραφικό λόγο σαν άλλο ένα εξωτικό αίτιο της Επανάστασης και ας μείνουμε στην επιστημονική γοητεία που ασκεί η διασύνδεση τόσο ανόμοιων μεταξύ τους φαινομένων (φυσική της ατμόσφαιρας και επαναστάσεις). Μπορεί να ακούγεται υπερβολικά απαξιωτικό και καχύποπτο αυτό που υποδεικνύω αλλά θα καταθλιβεί κανείς αν διαβάσει για το τι συμβαίνει μεταξύ των "αθανάτων" Ακαδημαϊκών.[3]

Πάμε -επιτέλους- στα φιλομαθή μας τώρα, τα σχετικά με την έκρηξη τoυ Ταμπόρα: Ήταν πράγματι η πιο καταστροφική έκρηξη των ιστορικών χρόνων, βαθμού 7 της κλίμακας VEI (Volcanic Explosivity Index). Μια σύγκριση άλλων πρόσφατων εκρήξεων βρίσκεται εδώ.

Η έκρηξη του Ταμπόρα τον Ιούλιο του 1815 είχε διαπιστωμένα δραματικές επιπτώσεις στον καιρό παγκοσμίως. Πέρα από τις άμεσες καταστροφές στην  περιοχή (από τη λάβα και το πυροκλαστικό κύμα, το τσουνάμι, την πείνα, τις επιδημίες που επακολούθησαν στην περιοχή) που στοίχισαν τη ζωή σε δεκάδες χιλιάδες κάτοικους της της Ινδονησίας, οι επιπτώσεις στον υπόλοιπο κόσμο έγιναν αισθητές από το χειμώνα του 1816 και μέχρι τον επόμενο χειμώνα (η περίφημη “Χρονιά δίχως Καλοκαίρι” ή “Year without a Summer”).

Το βόρειο ημισφαίριο επηρεάστηκε εντονότερα καιρικά και συνεπώς και ως προς τις αγροτικές καλιέργειες:

Στη βορειοδυτική Ευρώπη, λόγω της σιτοδείας στην παραγωγή σίτου, βρώμης και πατάτας, προκύψαν κοινωνικές αναταραχές για τα τρόφιμα (στη Βρετανία την Ιρλανδία και αλλού), σε ένταση που είχε να παρατηρηθεί από τη Γαλλική Επανάσταση. Αργότερα εμφανίστηκε τύφος Ελβετία, Ιταλία, Σκωτία, Ιταλία -χώρες που υπήρχε δημόσιος τύπος και σχετικές αναφορές-, ίσως και αλλού.

Βλέπουμε στον χάρτη εδώ, ο οποίος απεικονίζει τη θερμοκρασιακή επίπτωση της έκρηξης ανά την Ευρώπη, ότι δεν καταγράφεται κάτι για την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Ανατολική Ευρώπη για εκείνη ακριβώς την εποχή. Δεν υπήρχε φυσικά αντίστοιχη παρακολούθηση και δημοσίευση σε κάποια μορφή δημοσιογραφίας επί οικονομικών και κοινωνικών θεμάτων. Μόνο η θλιβερά μονότονη καταγραφή, από κάθε δυτικό περιηγητή, της άθλιας κατάστασης των ραγιάδων. Με μια ταξιδιωτική περιγραφή του Pouqueville -όπως μας λέει το άρθρο, χωρίς όμως να παραθέτει το ακριβές στίγμα τέτοιας αναφοράς στο έργο του- δεν στοιχειοθετείται κάποια απότομη επιδείνωση των βιοτικών συνθηκών των ραγιάδων, οι οποίες ήταν σταθερά άθλιες, καθ’ όλη την Τουρκοκρατία.

Ο χάρτης αυτός είναι ένα από τα πραγματικά επιστημονικά στοιχεία -δημόσια προσβάσιμος- που δείχνουν ότι στη δική μας περιοχή μάλλον ΔΕΝ υπήρξε σοβαρή άμεση επίπτωση από την έκρηξη. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξαν δευτερογενείς συνέπειες, π.χ. αν η παραγωγή σίτου από την Ανατολική Ευρώπη -ίσως και επαυξημένη- κατευθύνθηκε στις αγορές της Δυτικής Ευρώπης λόγω αυξημένων τιμών και αν, κατά συνέπεια, υπήρξε και εδώ σχετική έλλειψη και αύξηση των τιμών των σιτηρών.

Οι βορειοανατολικές Η.Π.Α., επηρεάστηκαν σημαντικά (ιδιαιτέρες περιγραφές για παρατεταμένα κρύα και χιόνια, πέρα από κάθε προηγούμενο, υπάρχουν στο Βερμόντ), οδηγώντας πολλούς κατοίκους των πληγέντων περιοχών να κατευθυνθούν στις μεσοδυτικές περιοχές (Ιντιάνα, Ιλλινόι κ.λπ.), επιταχύνοντας έτσι την αναγνώρισή τους ως Πολιτειών των Η.Π.Α.

Στην Κίνα, λέγεται ότι στην επαρχία Γιουνάν καταστράφηκε η σοδειά του ρυζιού και γι’ αυτό οι κάτοικοι στράφηκαν στην καλλιέργεια οπίου, κάτι που είχε τελικά καταστροφικές συνέπειες για την Αυτοκρατορία του Μέσου Βασιλείου [4], οδηγώντας στην ταπεινωτική εμπορική εκμετάλλευσή της από τη Βρετανική Αυτοκρατορία και στη γενική αποχαύνωση του πληθυσμού μέσα στη νάρκη του οπίου.

Στη Βεγγάλη, η καταστροφή της σοδειάς «…οδήγησε σε ένα νέο στέλεχος χολέρας, ιδιαίτερα ανθεκτικό. Αυτή η “νέα χολέρα” είχε μεταλλαχθεί λόγω του καιρού που άλλαξε δραματικά στον Κόλπο της Βεγγάλης, αλλά και λόγω των χημικών αλλαγών στο έδαφος. Ο πληθυσμός δεν μπορούσε να καταπολεμήσει το μικρόβιο που στόχευε το ανοσοποιητικό σύστημα και η ασθένεια ταξίδεψε γρήγορα σε όλη την Ασία. Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, ολόκληρος ο κόσμος ήρθε αντιμέτωπος τις επιπτώσεις της χολέρας. Στοίχισε τη ζωή σε εκατομμύρι» (Πηγή: Ταμπόρα (όρος) - Βικιπαίδεια).

Τα γεγονότα αυτά -και άλλα επίσης- περιγράφονται στο πολύ καλοφτιαγμένο σχετικό βίντεο.

Όλα τα φυσικά φαινόμενα, πέρα από την υλική τους επίδραση (οικονομική, κοινωνική, πολιτική) στην ατομική και συλλογική ζωή των ανθρώπων, προσλαμβάνονται επίσης και αναπλάθονται από τη δημιουργική μας φαντασία, διεγείρουν συναισθήματα και εντυπώνονται στην Τέχνη. Έτσι και η "Χρονιά δίχως Καλοκαίρι" οδήγησε σε ονειρικούς πίνακες που φιλοτεχνήθηκαν μετά το 1816 και διακρίνονται για την ασυνήθιστα κοκκινωπή απόχρωση του ουρανού. Οι αποχρώσεις αυτές αποδίδονται στην παρατεταμένη παρουσία των σωματιδίων της έκρηξης, τα οποία διαχέουν το κοκκινωπό του οπτικού φάσματος του φωτός.

"Two men by the sea" (Caspar David Freidrich, 1815)   

         "Chichester Canal" (J. M. W. Turner, 1828).

Στην έκρηξη του Ταμπόρα πιστώνεται και η εφεύρεση του αρχετυπικού ποδηλάτου, ακριβώς γιατί υπήρχε έλλειψη ζοωτροφών για τα ζώα έλξης και τα ζώα μεταφοράς. Δίπλα, φαίνεται η εικόνα αυτής της πρωτόλειας μορφής ποδηλάτου το οποίο εφευρέθηκε από τον Karl Drais. 

Θα τελειώσω κάνοντας αναφορά σε δύο φιλολογικές «παρενέργειες» της έκρηξης. Ο ρομαντικός και εικονοκλαστικός Βύρων (Lord Byron), αποφεύγοντας τη βαρετή -αλλά και εχθρική στην διαβρωτική του ποίηση- Βρετανία αποφάσισε να περάσει το καλοκαίρι του 1816 στην Ελβετία, μαζί με την ποιητική συντροφιά των Πέρσυ Σέλλεϊ (Percy Bysshe Shelley), της συζύγου του Μαίρης Σέλλεϊ (Mary Shelley) και του ιταλικής καταγωγής ποιητή John William Polidori.

Η συντροφιά όμως εγκλωβίστηκε από το συνεχή κακό καιρό στη βίλα που νοίκιαζε ο Βύρων (Villa Diodati) στη Λίμνη της Γενεύης. Ξημεροβραδιάζονταν μέσα καλοκαιριάτικα, από τη συνεχή βροχή και το κρύο, κάνοντας λογοτεχνικές κριτικές και άλλες παρόμοιες δημιουργικές ασχολίες (χαρτοπαιξία κ.λπ.), όταν ο Βύρων πέταξε την ιδέα να «σπάσουν» για να γράψουν όλοι τους κάποια τρομακτική ιστορία φαντασμάτων. Η Μαίρη Γκόντουιν (Mary Godwin, κατόπιν Μαίρη Σέλλεϊ αφότου παντρεύτηκε με τον διάσημο ποιητή Πέρσυ Σέλλεϊ), μετά από μιαν άγρυπνη νύχτα με αστραπόβροντα, εμπνεύστηκε την ιστορία του Φρανκενστάιν ("Frankenstein; or, The Modern Prometheus"). O Polidori με τη σειρά του έγραψε τη δική του σύνθεση "The Vampyre", το 1818, εμπνευσμένη από τις σχετικές λαϊκές διηγήσεις των Βαλκανίων, αυτές που διηγούνταν ο Βύρων εκείνη τη "Χρονιά δίχως Καλοκαίρι". Ήταν πρώτη καταγραφή της τρομακτικής φιγούρας που θα κατέληγε στις ιστορίες με τον Κόμη Δράκουλα. Οι φιγούρες τόσο του Φρανκενστάιν όσο και του Δράκουλα στοιχειώνουν μέχρι σήμερα τη φαντασία μας μέσα από τις πρώτες κλασσικές -και τις κατοπινές παραλλαγές τους- μεταφορές των ιστοριών τους στη μεγάλη οθόνη, υποδείγματα και οι δύο ταινιών τρόμου!

Αυτοί μάλιστα είναι αποδεδειγμένες παρ-ενέργειες της έκρηξης του Ταμπόρα. Οπότε, θα πρότεινα στο δημοσιογράφο του ΠΘ ένα σχετικό άρθρο με τίτλο: «Ο Φρανκενστάιν και  Δράκουλας ξεπηδούν από τον κρατήρα του Ταμπόρα!»

«Και έρχονται καταπάνω μας!» θα πρόσθετα εγώ για να το κάνω ακόμα πιο δραματικό, αλλά ας μην τρομάζουμε άδικα τον κόσμο. Ούτε και να τον παραπληροφορούμε.

Σημειώσεις:

[1]: "... ὡς καὶ τοῖς Πυθαγόρου μαθηταῖς ἔθος ἦν τὸ «Αὐτὸς ἔφα» λέγειν." Είχαν τέτοια πίστη οι μαθητές του Πυθαγόρα στα λεγόμενά του, ώστε η φράση έμεινε παροιμιώδης. Η προσφυγή στην αυθεντία είναι ένα είδος λογικού επιχειρήματος, γνωστού και ως argumentum ad verecundiam (λατ.: επιχείρημα προς σεβασμό) ή ipse dixit (λατ.: το είπε ο αυτός ο ίδιος), το οποίο χρησιμοποιείται όταν η τιμή αλήθειας μίας θέσης είναι ευθέως ανάλογη με την αξιοπιστία, τις γνώσεις ή το αξίωμα του προτείνοντος την θέση. Αποτελεί μέθοδο απόκτησης σχολιαστικής γνώσης και συχνά είναι λογική πλάνη.

[2]: Δείτε εδώ τα ερευνητικά προγράμματα που έχει εγκρίνει η Επιτροπή Ερευνών. Δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη ότι ο κος Ζερεφός έχει υπό την εποτπεία του τα περισσότερα (5) προγράμματα από όλους τους άλλους. Είναι δε βέβαιο ότι τα (αντι;)επιστημονικά συμπεράσματα για τη σύνδεση Ταμπόρα και Ελληνικής Επανάστασης παρατίθενται εντός του προγράμματος: "Η κλιματική μεταβολή στις αρχές του 19ου αι.". Ίσως ο κος Ζερεφός έχει άφθονα ακόμη επιστημονικά αποθέματα μέσα του και διακατέχεται ακόμη από οξύ ερευνητικό οίστρο. Δεν μπορώ να το κρίνω. Κρίνω μόνο τα όσα διαβάζω από τα δημοσίως λεγόμενα του. Με εντυπωσιάζει πάντως ότι η Ακαδημία Αθηνών χρηματοδοτεί και φιλοτίμως ερευνά (υπό τον κο Ζερεφό) για το καλό των Ινδών φίλων μας (πρόγραμμα, Strengthening education, research and innovation for climate crops in India – ADAPTNet) ή και των Ευρωπαίων εταίρων μας (πρόγραμμα EuroGEOSS Showcases: Applications Powered by Europe – E- SHAPE). Γιατί όχι άλλωστε, αφού ευρωπαϊκά κυρίως είναι τα λεφτά;

[3]: Για όσους θεωρούν ότι η γνώση (η επιστήμη) βελτιώνει τον άνθρωπο, έχω κακά νέα... Αν ήταν έτσι, τότε οι Ακαδημαϊκοί μας θα ήταν και οι άριστοι κατ' ήθος. Δυστυχώς όμως η Ακαδημία Αθηνών διακρίνεται από οξείς αντεγκλίσεις, προσωπικές αντιπαλότητες και λυσσαλέους διαγκωνισμούς για τη νομή των ερευνητικών κονδυλίων. Διαβάστε τα όσα άκρως καταθλιπτικά συμβαίνουν στο υποτιθέμενο κορυφαίο πενυματικό ίδρυμα της χώρας και τα οποία αποδεικνύουν ότι το ήθος είναι διακριτή αρετή από την ευφυία. Θα το βρούμε πιο συχνά στους απλούς και λιγότερο πεπαιδευμένους συνανθρώπους μας, παρά σε όσους έφτασαν σε ακριβοθώρητες πνευματικές κορυφές της Τέχνης ή της Επιστήμης.

Β΄ γύρος του εμφυλίου στην Ακαδημία | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Το σκάνδαλο του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών | Ροΐδη και Λασκαράτου Εμμονές

Κάτι σάπιο υπάρχει στο βασίλειο της Ακαδημίας - ΤΟ ΒΗΜΑ

[4]: Το ενδώνυμο της Κίνας (το όνομα που χρησιμοποιούν οι ίδιο οι κάτοικοί της) είναι "Μέσο Βασίλειο". Το όνομα "Κίνα" είναι στην πραγματικότητα εξώνυμο, δηλαδή το όνομα που χρησιμοποιούν οι ξένοι για τη χώρα. Βλέπε και Ελλάδα-Greece, Germany-Deutschland, Eλβετία-Schweiz κ.λπ.